هر سال همزمان با نیمه خرداد، غم بزرگی در دل دوباره جان میگیرد. غم ارتحال بنیانگذار کبیر انقلاب اسلامی ایران که با رهبری خود بساط شاهنشاهی را در ایران برچید و نقطه عطف مبارزه با ظلم در تاریخ شد. حضرت امام خمینی (ره) در دنیا به عنوان یک رهبر دینی و سیاسی بزرگ شناخته میشود اما ایشان برخلاف تمامی سیاستمداران دنیا طبع لطیفی داشتند و سرودههای بسیار زیبایی را از خود به یادگار گذاشتهاند. شاید کمتر کسی بداند که حضرت امام خمینی (ره) در قالبهای مختلف شعر آثار زیبایی دارند که از لحاظ محتوا بسیار عمیق و فارغ از جغرافیای زمان هستند. در این گزارش به بهانه سالروز درگذشت حضرت امام خمینی (ره) نگاهی بر اشعار و سرودههای ایشان داشتهایم که در ادامه میخوانید:
*دیوان اشعار امام خمینی (ره)
اولین اشعار امام (ره) ۱۸ روز پس از رحلت ایشان توسط فرزندشان سید احمد خمینی برای انتشار در اختیار روزنامه کیهان قرار گرفت که غزلی چهارده مصرعی با مطلع «من به خال لبت ای دوست گرفتار شدم» بود. این اشعار به سرعت بازتاب گستردهای در میان مردم و رسانههای بین المللی پیدا کرد. چرا که خیلیها وجهه رهبری، فرماندهی و مدیریتی را از این پیشوای دینی بزرگ دیده بودند و سرودههایی چنین زیبا و عاشقانه برایشان جالب بود.
انتشار این سرودهها رسانههای بین المللی را به تحسین واداشت و روزنامه نیویورک تایمز نوشت که این غزل امام خمینی (ره) در آخرین شماره هفته نامه سیاسی – هنری New Republic منتشر خواهد شد. ترجمه این غزل هم توسط «ویلیام چیتیک» مترجم و متخصص متون کلاسیک عرفانی، فلسفی اسلامی برای آن هفته نامه انجام شده بود. در ادامه دیوان اشعار رهبر کبیر انقلاب اسلامی ایران به همت موسسه تنظیم و نشر آثار ایشان در ۴۳۸ صفحه منتشر شد. این کتاب شامل ۶ فصل یعنی غزلیات، قصاید، رباعیات، مسمط ترجیع بند و اشعار پراکنده بود و عمده این اشعار در سبک عراقی هستند.
*جزئیات دیوان اشعار
اشعار امام خمینی (ره) در قالب اوزان عروضی شعر فارسی است. اما همان طور که در مقدمه دیوان ایشان اشاره شده، اشعار موجود، همة اشعار امام خمینی(س) نیست و بسیاری از اشعار وی در سفرها و نقل و انتقالات دوران زندگی ایشان خصوصاً در زمانی که ساواک به منزل ایشان در قم حمله ور شد از بین رفته یا مفقود شده است. بسیاری از اشعار موجود نیز از طریق ارادتمندان و دوستان ایشان جمع آوری شده است. در اواخر عمر پر برکت امام، بنا به خواهش و اصرار خانم دکتر فاطمه طباطبایی (عروس امام و همسر مرحوم حجت الاسلام والمسلمین حاج سید احمد خمینی)، حضرتش اشعاری سرودهاند که همه آنها باقی است و در دیوان ایشان آمده است.
متأسفانه اشعار دیوان امام، فاقد تاریخ دقیق است و نمیتوان دیدگاه عرفانی او را در عرصه شعر با حوادث و وقایع زندگی پر ماجرای وی مقایسه و تحلیل و تفسیر کرد. با این وجود به طور کلی میتوان از فحوای اشعار، مواردی را که مربوط به دوران جوانی و قبل از مرجعیت ایشان است با اشعاری که بعد از مرجعیت و در دوران مبارزه با نظام ستمشاهی و بعد از آن سرودهاند تا حدودی مشخص نمود.
به نظر میرسد تمامی اشعاری که امام با نام مستعار«هندی» تخلص کردهاند مربوط به دوران جوانی و قبل از مرجعیت ایشان باشد. تعداد غزلها و اشعاری که تخلـــص«هـــندی» دارد بالغ بر ده مورد است.
*غزل های امام (ره)
غزلهای امام (ره) همگی در حال و هوای غزلهای عرفانی فارسی با همان واژگان و اصطلاحات و مفاهیم سروده شده است؛ البته بعضی واژگان جدید نیز در آنها ملاحظه میشود. در بعضی از غزلهای امام، ابیاتی از غزلسرایان نامدار مورد اقتباس قرار گرفته که به پارهای از آنها در مقدمه دیوان ایشان، اشاره شده است.
همان طور که آمد، بیشترین سرودههای امام در قالب غزل است. غزل، در تاریخ عرفان ایران یکی از مهمترین قالبها برای بیان مضامین عرفانی است. از همین نکته میتوان دریافت که عرفان چه جایگاهی در اندیشه امام دارد. بنا بر آنچه در مقدمه دیوان امام آمده، اشعار مفقوده ایشان عمدتاً در شکل غزل بوده است. از طرف دیگر، کمتر کتاب یا سخنرانی از امام سراغ داریم که خالی از نکات عرفانی باشد. بلکه میتوان گفت تمامی آثـــار ایشان بر پایههای مستحکم عرفان بنا شده است. اما غزلیات امام، ناله و فریاد عاشق دلسوختهای است که از فراق معبود و محبوب مینالد. او همه چیز را در معشوق خویش میبیند و میجوید. تمام عالم و هرچه در آن است فقط اگر او را به محبوب نزدیک کند ارزش دارد ولاغیر. غزلیات امام یکسر عشق است و عرفان و از این لحاظ کمتر شاعر عارف یا عارف شاعری را سراغ داریم که غزلیاتش همه وقف عشق و یار و دلدار باشد. از همین منظر، مسایل و نکات اجتماعی و نیز استعاره و مطایبه سیاسی در غزلیات امام نسبت به سایر غزلسرایان کمتر به نظر میرسد. شاید بتوان اکثر غزلیات امام را منسوب به دورانی دانست که آن مهاجر بزرگ در وادی سیر و سلوک، عزم سفر من الخلق الی الحق را داشته است. همچنین آن مرد الهی هم به لحاظ زمانی و تاریخی و هم به علت اتکاء به خداوند و شجاعت بیمانند، نیازی به استفاده از استعاره سیاسی نداشت و اگر لازم میدید که از ستمگری حکومت و اقویا انتقاد کند، آشکار و صریح به این کار میپرداخت. با همه اینها، نکات خاصی که وجهه اجتماعی و سیاسی دارد در غزلیات او به چشم میآید که به بعضی از مهمترین آنها اشاره میشود؛ با این تذکر که نکات اجتماعی و سیاسی مورد نظر امام ـ چه نکات مثبت و چه نکات منفی ـ همه از این مـــنظر مطرح شدهاند که چگونه در قرب سالک به معبود تأثیر میگذارد.
علاوه بر مفاهیم عاشقانه و سیاسی مضامین دیگری نظیر جهاد، ریاکاری و گسستن از خلق، حرکت و عمل، تحرک جوانی و بشارت و… در غزلهای حضرت امام (ره) وجود داشت.
*رباعیات
در دیوان امام خمینی (ره)، ۱۱۷ رباعی به چاپ رسیده است که صرف نظر از رباعیاتی که خطاب به عروس خود(خانم طباطبایی، همسر مرحوم حاج سید احمد خمینی) سرودهاند، دارای ویژگی اجتماعی و سیاسی آشکاری است که در پی مواردی از آن میآید.
رباعیاتی درباره جمهوری اسلامی و بشارتهایش، ریاکاری صوفیان، تعلقات و عناوین دینی، فلسفه و نقص سلوک هم توسط ایشان سروده شده و در دیوان اشعارشان موجود است.
*قصیده
در دیوان امام خمینی سه قصیده به چاپ رسیده است. در شعر فارسی، قصیده نوعی از شعر است که معمولاً با وصف طبیعت آغاز میشود، از ۱۶ بیت بیشتر است ـ گاه بالغ بر دهها بیت میشود ـ و عمدتاً در مدح و منقبت یا ذم کسی کاربرد دارد. ادب فارسی پر است از قصاید بسیار زیبا که توصیف طبیعت در آنها بسا که از موضوع مدح یا ذم اشخاص به مراتب بیشتر است. اما در هر سه قصیده امام، موضوع مدح (حضرت فاطمه زهرا(ع) و حضرت فاطمه معصومه(ع) در یک قصیده و حضرت مهدی موعود (عج) در دو قصیده بعدی) آنچنان با عشق و شور وصف شدهاند که توصیف طبیعت در این قصاید فقط زمینهای است که بر جذابیت مدح میافزاید.
پیر جماران (ره) در میان قصاید خود به توصیف شهر قم اشاره ویژهای داشته است.
*مسمط
در دیوان حضرت امام دو مسمط وجود دارد. مسمط نوعی از شعر است که شاعر، بین چهار تا ده مصراع را بر یک قافیه بیاورد و سپس مصرع دیگری با قافیه دیگر ردیف کند و این قافیه در بین مصرعهای هم قافیه، تکرار شود. هر دو مسمط امام، همان حال و هوای قصاید ایشان را دارد و تغییر شکل بیان، تأثیر چندانی بر محتوای شعری ایشان نداشته است الا اینکه در مسمط اول از واژگان و اصطلاحاتی استفاده شده است که در قصاید فارسی سابقه ندارد و مربوط به شرایط زمانی و واژگان مرسوم روز بوده است، مانند «فرمان شلیک»،« بمباردمان»،« ناپلئون» و غیره.
*ترجیع بند
در دیوان حضرت امام، فقط یک ترجیع بند، وجود دارد. ترجیع بند نوعی از شعر است که در آن، شاعر، چند غزل یا چند بند شعر در بحر موافق با قافیههای مختلف بیاورد و در هر بند، بیتی را با قافیهای دیگر، تکرار کند. این بیت تکراری را ترجیع یا برگردان گویند. تنها ترجیع بند امام به نام نقطه عطف معروف شده است زیرا ترجیع یا بیت تکراری آن چنین است:ای نقطه عطف راز هستی بر گیر ز دوست، جام مست
این ترجیع بند، به صورت آشکار، نکته سیاسی یا اجتماعی ندارد لاکن یکی از بندها یا غزلهای آن را میتوان تا حدودی با زندگی سیاسی پیر دیر این سرزمین مقایسه کرد.
*قطعات و اشعار پراکنده
اکثر قطعات و اشعار پراکندهای که در دیوان حضرت امام به چاپ رسیده است دارای صبغه عرفانی است. دو قطعه از این قطعات در وصف یادگار امام و همسر ایشان است که مشخص است بنا به خواهش عروس امام، سروده شده است. در انتهای یکی از دو قطعه مزبور، شاعر با طـــنز لطیفی میگوید:
دخترم شعر تازه خواست ز من معـــر گفتم کــه یادگار بود
یکی از قطعات این بخش از دیوان، دارای تخلص«هندی» است و از فحوای آن نیز معلوم است که به دوران جوانی امام بر میگردد. در میان این اشعار، تک بیتی نیز در باره حج وجود دارد که خالی از نکته اجتماعی نیست هرچند مفهوم آن عمیقاً عرفانی است:
روی تو کعبه دل عشاق زنده است دل مرده آن که طی طریق حجاز کرد
*طنز
نکته جالبتر برای مخاطبان این است که حضرت امام خمینی (ره) در زمینه سرودن اشعار طنز، با وجود عدم تعدد اما تبحر داشتند. قطعه شعر طنزی در میان این قطعات به چشم میخورد که یک مورد استثنایی است. در اشعار امام ـ همین طور در سخنان ایشان ـ طنز و نکات لطیف بسیاری وجود دارد که بررسی آن فرصت دیگری را میطلبد؛ لاکن این مورد حاوی طنزی آشکار و اجتماعی است که میتوان گفت مهمترین شعری است که در میان قطعات و اشعار پراکنده، دارای وجهه قوی اجتماعی و سیاسی است. این قطعه، به دوران تحصیل در حوزه علمیه قبل از انقلاب اسلامی، اشاره دارد:
قم بدکی نیست از برای محصـل سنگک نرم و کباب اگــر بگــذارد
حوزه علمیه دایر است ولیـــکن خان فرنــگی مآب اگــر بگــذارد
هیکل بعضی شیوخ قدس مآب است عینک با آب و تاب اگــــر بگذارد
ساعت ده موقــع مطالعـــه ماست پینکی و چرت و خواب اگــر بگذارد
*دیدگاه سایر شاعران
بسیاری شاعران درباره سرودههای بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران روی این موضوع تأکید دارند که سرودن چنین اشعاری توسط یک شخصیت سیاسی جالب است و چنین نظراتی دارند. حمید سبزواری در این باره گفت: امام خمینی(ره)، یک شخصیت ممتاز سیاسی- مذهبی بودند و به خاطر صداقتی که بین مردم و ایشان وجود داشت، خود را به عنوان شاعر معرفی نمیکردند. شخصیت عرفانی امام در شعرشان موج میزند که وی را به شاعری عارف تبدیل کرده است. عرفان، انسان را به جایگاهی والا میرساند و به همین واسطه، اشعار امام نجات بخش جامعه خواهند بود.
جواد محقق نیز معتقد است: شعر امام خمینی(ره)، در ادامه آثار شاعران حوزوی سروده شده و از سبک شعری عالمان دینی پیروی کرده است. عرصه شعر علمای مذهبی، مانند شاخهای تناور از شعر فارسی سر برآورده است. این گروه، بهترین اشعار را به ادبیات فارسی عرضه کرده اند.با این حال، بسیاری از این شعرا ناشناختهاند.
نظر عبدالجبار کاکایی هم این است: امام خمینی(ره)، داعیه شاعری نداشتند و پایبند انتشار آثارشان نبودند. علمای مشهوری چون؛ خواجه نصیر طوسی، حاج ملاهادی سبزواری، علامه طباطبایی و شهید مطهری در کنار پرداختن به علم، به سرودن شعر هم میپرداختند. اما امام در دوران جوانی با غزلیات و قصاید خود، در بین طلاب شهرت داشتند. اشعاری که ایشان در جوانی سرودهاند از لحاظ زبان و تکنیک، و اشعاری که بعد از آن سرودهاند، از لحاظ محتوایی قابل اهمیتند.
رحیم زریان نیز در این باره گفت: اشعار امام خمینی(ره)، متاثر از حافظ و مایههای عرفانی اشعار اوست. غزلیات و رباعیات ایشان قوی، ناب و تاثیرگذارند و مضامین عرفانی و مذهبی در اشعار ایشان وجود دارند. امام خمینی(ره) قبل از آنکه به عنوان سیاستمداری توانا شناخته شوند، شخصیتی صاحب نظر در فقه، فلسفه و عرفان بودند که توانایی ایشان در شعرسرایی، پس از رحلتشان آشکار شد.
محمدعلی بهمنی هم یکی از مهمترین دلایل استقبال از اشعار امام خمینی(ره) را شخصیت ایشان دانست و افزود: به همین دلیل، باید با توجه به جایگاه امام، بعضی از شعرها از دیوان ایشان حذف و استواری اشعارشان حفظ شود؛ چون بعضی از اشعار، ممکن است برای زمان کوتاهی باارزش باشند و پس از آن اهمیت خود را از دست بدهند؛ این نکته درباره همه شاعران صدق میکند و هرگز از ارزش سایر اشعار نمیکاهد و چه بسا باعث توجه بیشتر به قوت سایر اشعار نیز بشود. اما در کل، غزلیات امام خمینی(ره) از پختگی و استواری خاصی برخوردارند.
کامران شرفشاهی نیز در این باره اظهار داشت: اشعار امام خمینی(ره)، شان ادبیات و شعر را در دیدگاه جامعه بالا برد. امام، در اوج تواضع خود را شاعر نمیدانستند، اما آثار ایشان سرشار از شور عرفانی و تعالیم دینی است. در واقع، شعر مجالی برای بیان برخی از عقاید و اندیشههای امام بوده است.
سعید بیابانکی هم با اشاره به این نکته که در زمان حیات امام خمینی(ره)، کمتر کسی از شاعربودن امام اطلاع داشت و با چاپ اولین شعر ایشان در روزنامه کیهان، خبر شعرسرایی امام منتشر شد، گفت: به دلیل عجله کردن در انتشار اشعار امام، آثار ایشان بدون کارشناسی منتشر شد، در صورتی که اگر گزیده اشعار امام منتشر شود، ارزش آن بیشتر خواهد بود.
اما صابر امامی اشعار امام خمینی(ره) را متاثر از سبک عراقی دانست و گفت: ایشان با استفاده از مضامین عرفانی، به هنجارشکنی، نوآوری و جسارت در شعرگویی پرداختهاند. امام ادعای شاعری نداشتند، ولی در ادامه اسطورههای شعر فارسی مانند؛ سعدی، حافظ و مولوی به خلق اثر پرداختند. ما در آثار امام خمینی(ره)، آشکارا شاهد سنت شکنی در شعر، توسط یک عالم دینی هستیم که این ویژگی، سرودههای امام را ممتاز کرده است.
عباس چشامی نیز معتقد است: عرفان گرایی به سبک حافظ گرته برداری از مباحث فلسفی ملاصدرا، از خصوصیات آثار ادبی امام خمینی(ره) است. این ویژگی، وابسته به درک عرفانی ایشان است. همچنین بهترین اشعار امام، در دوران میانسالی ایشان سروده شدهاند.
امیر مرزبان در آخرین اظهارنظر درباره دیوان اشعار امام خمینی(ره) گفت: ذوق عرفانی و بلاغت اشعار حافظ، در دیوان شعر امام خمینی(ره) نمایان است. استفاده از مضامین فلسفی و زبان کهن، از خصوصیات اشعار ایشان است. بنابراین نباید غزلیات امام را با اشعار دورههای جدید مقایسه کرد. همچنین بسیاری از سرودههای ایشان، از نظر آئینی از جایگاه خاصی برخوردارند.
مجموعه نظرات شاعرانی که دیدگاهشان را با ایبنا در میان گذاشتند، این انگیزه را ایجاد میکند که در این روزها و به یاد امام خمینی(ره) دیوان اشعارشان را مرور کنیم و از این زاویه به تماشای شخصیت ادبی ایشان نیز بنشینیم.
*کدام خوانندهها آثاری از امام خمینی (ره) را اجرا کردهاند؟
دکتر «محمد اصفهانی» یکی از خوانندههایی است که شعری از حضرت امام خمینی (ره) را اجرا کرده است. او در آلبوم «فاصله» قطعه «شکوه» را با شعر پیر جماران خواند. این همان شعر معروف حضرت امام با مضمون «انتظار فرج از نیمه خرداد کشم» است که در میان مخاطبان معروف شده است. موسیقی آن قطعه اثری از «علیرضا کهن دیری» بود. همچنین محمد گلریز که سابقه دیدار با حضرت امام را دارد، قطعاتی با اشعار ایشان را اجرا کرده است.