موسیقی ایرانی شامل چند دستگاه است؟

موسیقی سنتی ایرانی یکی از غنی‌ترین و متنوع‌ترین موسیقی‌های جهان است که در طول تاریخ بسیاری از هنرمندان و موسیقیدانان برجسته را به دنبال داشته است. این موسیقی شامل سبک‌های مختلفی مانند موسیقی کلاسیک، موسیقی محلی و موسیقی بخش‌های مختلف ایران است.

موسیقی سنتی ایرانی با استفاده از سازهای مختلفی از جمله تار، سه‌تار، سنتور، نی، دف و … اجرا می‌شود. در این موسیقی، آهنگ‌ها به صورت آزاد و بدون نت‌های دقیق اجرا می‌شوند و هر اجرای آهنگ به شکل منحصر به فرد خود است.

موسیقی سنتی ایرانی برای بسیاری از ایرانیان چشم‌انداز زندگی و هویت فرهنگی است. این موسیقی در ایران و کشورهای همسایه مانند ترکیه، افغانستان و پاکستان نیز شناخته و محبوب است.

در این موسیقی، هنرمندان بسیاری وجود دارند که به دلیل استعداد و تلاش‌های خود، در سطح جهانی شناخته شده‌اند. به عنوان مثال، محمدرضا شجریان، شهرام ناظری، حسین علیزاده، مجید درخشانی و … از هنرمندان برجسته این موسیقی هستند.

دستگاه در موسیقی سنتی ایرانی یکی از مهمترین عناصر است که برای اجرای هر قطعه موسیقی لازم است. دستگاه به معنای الگویی از نت‌ها و آکوردهایی است که در طول اجرای قطعه، به ترتیب مشخصی تکرار می‌شوند.

موسیقی سنتی ایرانی شامل دستگاه‌های مختلفی است که هر کدام به شکل خاص خود، برای اجرای قطعات موسیقی استفاده می‌شوند. برخی از دستگاه‌های معروف در موسیقی سنتی ایرانی عبارتند از: دستگاه شور، دستگاه حجاز، دستگاه نو، دستگاه راست‌پنجگاه و …

در این دستگاه‌ها، نت‌های موسیقی به صورت مشخص و با توجه به الگویی که در آن دستگاه بکار می‌رود، اجرا می‌شوند. در هر دستگاه، نت‌هایی وجود دارند که به عنوان نت‌های اصلی شناخته می‌شوند و نت‌های دیگری نیز به عنوان نت‌های فرعی در آن دستگاه بکار می‌روند.

هفت دستگاه موسیقی ایرانی

موسیقی ایرانی شامل هفت دستگاه می باشد که در ادامه به معرفی آنها خواهیم پرداخت:

۱-    دستگاه موسیقی شور

دستگاه شور یکی از دستگاه های بسیار بزرگ موسیقی ایرانی است که همانطور که از نام آن پیداست به موسیقی هایی که پر از شور و انرژی باشد گفته می شود و خیلی از موسیقی هایی که در هنگام جشن و پایکوبی می شنوید در این دستگاه موسیقی ساخته شده اند. نمونه ای از این دستگاه شور آلبوم یاد ایام استاد شجریان و به خصوص خود تصنیف یاد ایام است.
دلیل بزرگی دستگاه موسیقی شور این است که هر یک از دستگاه ‌ها دارای یک عده آوازها و الحان فرعی‌ هستند ولی شورغیر از آوازهای فرعی دارای ملحقاتی نیز هست که هر یک به تنهایی استقلال دارد. آوازهای مستقلی مانند ابوعطا، بیات ترک، افشاری و دشتی
البته باید متذکر شویم که آواز بیات ترک که گاهی اوقات با نام بیات زند هم خوانده می شود به دلیل اینکه از نظر شنوایی حسی شبیه دستگاه ماهور ایجاد می‌‌کند در برخی مکاتب مثل مکتب آوازی اصفهان جزو دستگاه موسیقی ماهور دسته بندی می شود.

۲-    دستگاه موسیقی ماهور

آهنگ های شادی که روح شما را جلا می دهد جزو دستگاه موسیقی ماهور است که یکی از دستگاه های گسترده موسیقی ایرانی می باشد که حال و هوای کاملا شادی دارد.
ماژور یکی از گام های اصلی موسیقی غربی است که دستگاه ماهور هم حال و هوای هم مشابه آن دارد،  بعضی از زبان شناس ها می گویند واژه ماهور نیز تغییر یافته کلمه ماژور است، این دستگاه چند بخش دارد:

نمونه ی بسیار شناخته شده ی دستگاه ماهور آهنگ معروف مرغ سحر است که ساخته مرتضی نی داوود است، شروع این آهنگ کاملا الهام گرفته از درآمد ماهور است. نمونه های دیگر این دستکاه ز من نگارم خبر ندارد از آلبوم آهنگ وفا و ز دست محبوب از آلبوم شب وصل هم در این دستگاه خوانده شده اند.

۳-    دستگاه موسیقی نوا

به علت شباهت دستگاه موسیقی نوا به دستگاه شور تشخیص این دو از هم نیاز به علم موسیقیایی دارد، اگر شناخت کافی از دستگاه شور داشته باشید می توانید به تفاوت نغمه های نوا با شور پی ببرید. البته در گذشته این دستگاه جزو دستگاه شور بوده است.
دو نمونه ی بسیار زیبای این دستگاه، تصنیف رفتم در میخانه و آلبوم نوا مرکب خوانی از محمدرضا شجریان هستند.  کنسرت نوا از حسین علیزاده که دو نوازی تار و تنبک است و آلبوم «نینوا» باز هم از حسین علیزاده از دیگر نمونه های این دستگاه هستند.

۴-    دستگاه موسیقی چهارگاه

دستگاه موسیقی چهارگاه موسیقی مختص صبح هاست که با شنیدن آن سرحال و پر انرژی خواهید شد و یا می توانید در هنگام خمودگی و کسالت این موسیقی را گوش کنید تا حسابی سرحال شوید و معجره موسیقی را تجربه کنید.
نمونه ی بسیار زیبای دستگاه موسیقی چهارگاه آهنگ معروف سلام از استاد علیزاده است که حتما تا به حال آن را شنیده اید. نمونه دیگر این دستکاه آلبوم دستان محمدرضا شجریان است که زیبایی آن توصیف نشدنی است قطعه بی کلام دخترک ژولیده علینقی وزیری هم نکنه بسیار خوبی برای دستگاه چهارگاه است.

۵-    دستگاه موسیقی سه گاه

به اعتقاد برخی از موسیقی شناسان دستگاه موسیقی سه گاه از دستگاه موسیقی چهارگاه منشعب شده است، این دستگاه علاوه بر  بر ایجاد حالت سرحالی در شونده و اثر بیدار کنندگی که مشخصه مهم دستگاه چهارگاه است، در برخی جاها حالت شور و وجد دارد که البته به خاطر عوض شدن یکی دو نت کوچک است. این دستگاه شباهت هایی هم به دستگاه شور دارد.
نمونه ی این دستگاه آلبوم تصنیف های تار زلف و آسمان عشق از آلبوم آسمان عشق و آلبوم رسوای زمانه علیرضا قربانی هستند.

۶-    دستگاه موسیقی راست پنجگاه

دستگاه موسیقی راست پنجگاه شباهت هایی به دستگاه ماهور دارد و تفاوت بزرگ این دو در حرکات و گردش ملودی هایشان است و حرکت نت های که برای گوشه های این دستگاه های موسیقی نوشته می شود یکسان می باشد. دستگاه موسیقی راست پنجگاه یکی از دستگاه های مهجور ایرانی است که خیلی کم کار شده است.
دو نمونه این دستگاه آلبوم چشمه نوش و آلبوم مشترک حسین علیزاده و علیرضا افتخاری با نام راز و نیاز است.

۷-    دستگاه موسیقی همایون

غمگین ترین دستگاه موسیقی ایرانی، دستگاه موسیقی همایون است حتی غم نهفته در آن از آواز دشتی هم بیشتر است، به دستگاه همایون دستگاه عشاق نیز گفته می شود که با حالت محزون و اسرار آمیز خود گوشه‌های متعددی دارد که گوشه بیداد اوج دستگاه همایون تلقی می‌شود.
مقایسه سایر دستگاه ‌های موسیقی ایرانی با موسیقی دیگر کشورها بخصوص کشورهای همسایه و همجوار شباهت و یکسان بودن ریشه برخی از دستگاه های موسیقی را نشان می‌دهد ولی این مطلب در مورد دستگاه همایون صادق نیست و به دلیل استفاده از یک گام خاص و تفاوت محسوس در گام بالا رونده و پایین رونده، دستگاه موسیقی همایون منحصر به فردترین دستگاه موسیقی ایرانی به شمار می‌رود.
آهنگ رنگ فرح، کاروان، آهنگ اگر بار گران بودیم رفتیم  و شد خزان گلشن آشنایی جواد بدیع زاده از آهنگهای معروف در این دستگاه هستند.