موسیقی یکی از برجسته ترین هنرهای موجود در سطح جهان است. اما موسیقی بسیار فراتر از آنچه ما می شنویم است. این هنر برجسته دارای تئوری ها و ریزه کاری هایی است که تنها افراد موفق بر آنها تسلط دارند. آشنایی با این تئوری ها و تلاش برای یادگیری آنها، نقطه تمایز یک خواننده و موسیقی دان معمولی با یک خواننده و موزیسین حرفه ای است.
یکی از مهمترین مباحثی که در زمینه تئوری موسیقی وجود دراد، فاصله است. مفهوم فاصله موسیقی امروزی با نوع قدمی آن تفاوت های بسیاری داشته است.
هم اکنون مفهوم فاصله بدین صورت است که به فاصله بین هر نت موسیقی با توجه به فرکانس بین آنها، فاصله موسیقی گفته می‌شود. گفته می‌شود که این مفهوم دقیقا همان چیزی است که به صورت اختلاف بین دو صدای موسیقیایی وجود دارد و گوش ما قادر به تشخیص آنها است. برای مثال، گوش ما انسان‌ها قادر است تا فواصل بین دو نت Do و Re را تشخیص بدهد.
شاید برای‌تان این سوال پیش بیاید که فاصله بین دو نُت موسیقی چگونه بوجود می‌آید. در همین راستا، خوب است بدانید که فاصله بین دو صوت موسیقیایی نسبت به بسامدهای آنها تعیین می‌شود. برای همین، بدیهی است که با تقسیم بسامد بیشتر به بسامد کمتر، مقدار عددی آن بدست می‌آید. گفته می‌شود که فاصله موسیقی نیز بر اساس جنبه فیزیکی تعریف می‌شود. به بیانی ساده، نسبت ارتفاع‌های آنها با هم، تعیین کننده فاصله موسیقی هستند.
فاصله در موسیقی چیست؟
فاصله در موسیقی (Interval) در واقع به اختلافی که بین هر دو نت از نظر بسامد یا فرکانس و همچنین زیر و بم وجود دارد، گفته می شود. هر چه این دو نت از یکدیگر دورتر باشند به طبع فاصله بین آنها هم بیشتر خواهد بود. به طور مثال فاصله بین دو و فا بیشتر از فاصله بین دو و می است.
در حقیقت فاصله در موسیقی اختلاف سطح دو نت روی حامل و یا اختلاف زیر و بم است و حتی روی ساز هم قادر خواهید بود این فواصل را به وضوح مشاهده نمایید. اما قبل از اینکه شما را به صورت کامل با مفهوم فاصله آشنا کنیم، مایلیم یک مرور کوتاه روی مطالبی قبلی داشته باشیم.
محل قرارگیری نت ها روی ۵ خط حامل است که هر نت علاوه بر ارزش زمانی و کشش، دارای فرکانس و صدا هم هستتد که آنها را به ۷ نت دو، ر، می، فا، سل، لا و سی تقسیم می کنند. در این بین هر چه این نت ها به خطوط بالایی حامل نزدیک تر شوند، صدای آنها هم زیرتر شده و نت هایی که روی خطوط پایین قرار می گیرند، بم تر خواهند بود. در این مقاله در مورد فاصله در موسیقی صحبت خواهیم کرد.
انواع و اقسام فاصله در موسیقی
در واقع فاصله در موسیقی به دو دسته کلی تقسیم می شود.
فاصله های متصل و یا Connected/Conjunct: این نوع فاصله ها بین دو نت پی در پی و همجوار مانند دو و ر یا سل و فا است.فاصله های منفصل و یا Detached/Disjunct: فاصله های منفصل در حقیقت فاصله بین دو نت ناهمجوار مانند دو و سل است.
اندازه گیری فاصله در موسیقی
برای اینکه بتوانید فاصله دو نت را اندازه گیری نمایید باید تمامی نت های تشکیل دهنده آنها را شمارش کنید و آن را به صورت یک عدد ترکیبی بیان کنید. به طور مثال برای به دست آوردن فاصله بین دو و می باید نت دو، ر و می را بشمارید که برابر می شود با فاصله سوم.
به عنوان نمونه فاصله بین نت فا و سل برابر می شود با فاصله دوم که همان فا و سل است. فاصله نت می تا لا برابر می شود با فاصله چهارم که همان می، فا، سل و لا است. فاصله اول را فاصله هم صدا و فاصله یک نت با همان نت در اکتاو بعدی را فاصله هنگام و یا اکتاو گفته می شود.
اگر فاصله در موسیقی ما از یک اکتاو یا مجموع ۷ نت پی در پی، بیشتر باشد، یک فاصله ساده در اختیار خواهیم داشت و اگر این فاصله بیشتر از یک اکتاو باشد، یک فاصله ترکیبی خواهیم داشت. به طور مثال فاصله دو تا دو اکتاو بعدی برابر می شود با فاصله هشتم (دو، ر، می، فا، سل، لا، سی، دو). از این فاصله در موسیقی به بعد را ترکیبی می گوییم چرا که وارد اکتاو بعدی می شویم.
این نشان دهنده این است که تا فاصله هشتم، ساده است و از فاصله نهم به بعد به فاصله ترکیبی تبدیل می شود. اما این نکته را مد نظر داشته باشید که اگر از یک فاصله ترکیبی عدد ۷ را کم کنیم، یک فاصله ساده به دست خواهد آمد.
نکته بعدی که باید مد نظر داشته باشید این است که شمردن فاصله در موسیقی به صورت بالا رونده است. این یعنی از نت پایین یا نت بم تر باید شمردن شروع شود و به سمت نت بالاتر یا زیرتر حرکت می کند. به طور مثال برای اینکه بتوانید فاصله دو نت دو و فا را به دست بیاورید، بایستی به این شکل بشمارید: دو ر می فا، که برابر با فاصله چهارم است. به عنوان نمونه فاصله بین فا و دو برابر با فاصله پنجم خواهد شد.
پرده و نیم پرده در بحث فاصله در موسیقی
در بالا به این موضوع اشاره کردیم که فاصله متصل همواره بین دو نت همجوار قرار دارد و به نوعی فاصله دوم به شمار می رود. اما نکته اینجاست که این فاصله متصل بین نت های متفاوت همواره یکسان نخواهد بود و بین برخی از نت ها کوتاه تر خواهد بود. در این بین فاصله های بلند را پرده یا Whole Step و فاصله های کوتاه تر را نیم پرده و یا به اصطلاح Half Step می گویند.
در فاصله در موسیقی هر نیم پرده، نصف پرده است و این یعنی هر پرده از دو نیم پرده تشکیل شده است. نیم پرده در موسیقی غربی، کوچک ترین فاصله بین دو نت به شمار می رود. همین مورد در موسیقی های ایرانی به ربع پرده مشهور است. یعنی بین هر نیم پرده می تواند یک نت وجود داشته باشد. فاصله دوم نیم پرده به دوم کوچک و فاصله دوم یک پرده به دوم بزرگ مشهور است. حالا خودتان مشخص کنید که کدام نت ها فاصله نیم پرده ای و کدام فاصله ها یک پرده ای هستند؟
اگر تمامی نت ها در حالت عادی خودشان قرار داشته باشند و هیچ نشانه تغییر دهنده ای نداشته باشد، فاصله تمامی نت ها یک پرده ای است به غیر از فاصله بین دو نت می، فا و همچنین سی و دو که نیم پرده ای هستند. این یعنی فاصله می – فا و سی – دو ، دوم کوچک و مابقی فواصل دوم بزرگ است.
با توجه به اینکه چند پرده و یا نیم پرده در فاصله در موسیقی وجود دارد، صفت ها و کیفیت های متفاوتی هم پیدا می کنند که به بنیه فاصله معروف هستند. به طور مثال فاصله سوم، بسته به اینکه شامل چند نیم پرده است می تواند کوچک، بزرگ، کاسته و یا افزوده باشد.
مفهوم فاصله در موسیقی قدیم چه بوده است؟
در گذشته‌های بسیار دور، کلمه‌ای نظیر فرکانس وجود نداشت تا افراد بدانند آن چیست و چه کمکی به تعیین فواصل موسیقی می‌کند. از همین رو، برای تعیین موقعیت، مجبور بودند تا نغمه‌ها را از روی وتر یا سیم شناسایی کنند. اگر به پیشینه پیدایش موسیقی در جهان توجه کرده باشید، به خوبی می‌دانید که حنجره و حلق انسان اولین آلت موسیقی بوده است که می‌شده تا تمامی نغمه‌ها را با ان اجرا کرد. پس از حنجره، عود در سازهای زهی بود که انسان‌ها می‌توانستند با آن فاصله یا محل هر نغمه را مشخص کنند. در آن زمان، هر بعد با نسبتی که در همان نسبت طولی بود، تعیین می‌شد. ابعاد یا فواصل موسیقی در گذشته دارای تقسیم بندی‌هایی بودند. بزرگ یا کبری، کوچک یا صغری، ملایم یا مطبوع و ناملایم یا نامطبوع از انواع تقسیم بندی‌های فواصل موسیقی در گذشته بودند.
برای درک بهتر معنای ابعاد یا فواصل موسیقی در گذشته، به سخن‌های ابونصر فارابی که در کتاب موسیقی کبیر آمده است، توجه کنید:
” اگر دو نغمه مقترن در طبقه (درجه صوتی) یگانه‌ای قرار گیرند، مطلقاً یک نغمه به‌شمار آیند، اما گاه دو نغمه در دو طبقه (درجه) قرار گیرند و میان مرتبه نغمه زیر و مرتبه نغمه بم فاصله‌ای از حیث زیری و بمی (حدث و ثقل) پدید آید که مقدار آن، فزونی نخستین نغمه بر نغمه دوم یا کاستی دومین از نخستین (از نظر حدت) است. ما این فاصله را که میان این دو از نظر حدت (زیری) یا از نظر ثقل (بمی) موجود است «بعد صوتی» خوانیم. “
فواصل موسیقی ایرانی را بشناسید!
فواصل موسیقی ایرانی نوعی از فاصله بین نت‌های موسیقی ایرانی است که بر اساس ریزپرده شناخته و تعیین می‌شود. علامت‌های عَرَضی و سرکلید برای نمایش فواصل موسیقی ایرانی به کار می‌روند. این علامت‌ها به نام‌های سُری و کُرُن شناخته می‌شوند. جالب است بدانید که فواصل در موسیقی از قرن‌ها پیش از میلاد وجود داشته است و با گذشت زمان، تکامل پیدا کرد. اما تاریخ موسیقی ایرانی از زمان فارابی ثبت شد. هم اکنون فاصله در موسیقی ایرانی به صورت کیفی و کمی بررسی می‌شود. استفاده از اعداد ترکیبی در بررسی فاصله بصورت کمی صورت می‌گیرد.
برای نمونه فرض کنید که استاد موسیقی‌تان از شما می‌خواهد که فاصله نت فا تا سی را به صورت کمی بشمارید. فا، سل، لا، سی در بین نت فا تا سی قرار دارند. بنابراین، فاصله فا تا سی چهارم است.
