ماه محرم و واقعه عاشورا از جایگاه بسیار ویزه و بالایی در میان مسلمانان برخوردار هستند. به گونه ای که در این روزها همه ایران و کشورهای مسلمان در غم و اندوه و سیاهی فرو می روند.
یکی از جنبه های برگزاری مراسم روز عاشورا، برگزاری مراسم سینه زنی و نوحه خوانی و مراسم تعزیه است. این مراسم برای زنده نگه داشتن این روز بزرگ و وقایع بزرگ ان پیش بینی شده اند. اما متاسفانه چندین سال است که شاید بتوان با جرأت گفت، نوحه خوانی ها و سینه زنی ها رنگ و بویی موسیقیایی به خود گرفته اند. خواندن ریتمیک برخی کلمات و عبارات و یا تغییر شعرهای ترانه های پاپ و … تنها نمونه هایی زا این تغییرات هستند.
نکته مهمی که وجود دارد این است که واقعه عاشورا باید زنده نگه داشته شود تا آرمان ها و اندیشه های امام حسین را به نسل های آینده و حتی نسل فعلی منتقل نماید. بنابراین بعضی تغییرات در سبک نوحه خوانی ها و مراسم سینه زنی ها شاید جالب به نظر برسد!
به هر حال امروز درنظر داریم تا به بررسی موسیقی عاشورا در ایران بپردازیم و این موسیقی و موسیقی سنتی ایران را مورد بررسی قرار دهیم. با ما همراه باشید.
موسیقی عاشورا و موسیقی سنتی ایرانی
“تعزیه”، “منقبت خوانی”، ” نعت خوانی”، “روضه خوانی”، “پرده خوانی”، “شمایل خوانی” و غیره با مراسم خاص وموسیقی مناسب، نشانگر ارادت ایرانیان به امیرالمومنین(ع) و فرزندان اوست.
هر بخش از موسیقی محرم شجاعت و ازخود گذشتگی شهدای کربلا و وقایع ۱۰ روز اول این ماه را به تصویر می کشاند که سوگواری حضرت عباس(ع)، حضرت علی اکبر(ع)، حضرت زینب(س) و از همه مهمتر خود سید الشهدا (ع) بخشی از آن است.
به طور معمول تشریفات مذهبی نمادین دیگر همچون سینه‌زنی، زنجیرزنی، سنگ‌زنی و…. در سوگواری محرم قابل توجه بوده که در این میان سینه‌زنی در مناطق مختلف ایران رایج‌تر است.
به اعتقاد موسیقی‌شناسان کلیه آوازهای هفت گانه ایرانی به ویژه “چهارگاه”، “ماهور”، “نوا” و “راست پنجگاه” در مراسم سوگواری ابا عبدالله (ع) قابل اجرا است.
سوگواریهای ملی ومذهبی با پیشینه‌ای به درازای تاریخ از کشته شدن هابیل به دست برادرش آغاز شد و سپس با شهادت معصومان و بزرگان دین ادامه یافت که بخش عظیمی از هنر به ویژه شعر و موسیقی را به خود اختصاص داده است.
حماسه عاشورا و شهادت امام حسین (ع) در تاریخ اعتقادات شیعیان جهان اسلام به ویژه ایرانیان از جایگاه بسیار مهم و رفیعی برخوردار است و هدف و مقصود ویژه‌ای در بردارد. به همین دلیل آداب و رسوم عاشورایی و موسیقی آن یکی از نمونه‌های برجسته موسیقی مذهبی در ایران به شمار می رود.
آیین سوگواری محرم از دوره آل بویه آغاز شده و این مراسم به مسلمانان اجازه می‌داد که آشکارا برای شهادت امام حسین(ع) و یارانش سوگواری کنند که بهره‌گیری از موسیقی از زیر شاخه‌های آن است.
سوگواری برای مرگ قهرمانان اسطوره ای، قبل از اسلام نیز در ایران اهمیت ویژه ای داشته که از آن جمله می توان به “سوگ سیاوش” شاهزاده ایرانی اشاره کرد که توسط خوانندگان و نوازندگان با آوای محزون اجرا می شد و از این موسیقی با عنوان “حلقه سیاوش” یاد می کردند.
تعزیه
ابراهیم بوذری می‌گوید: تعزیه یکی از هنرهای دیرینه ایران است که دارای فواید سیاسی بسیار به لحاظ استقلال، ادب و اخلاق دینی بوده که به دلایل گوناگون در بوته فراموشی قرار گرفته است.
این پژوهشگر نظر دانشمندان و محققان خارجی را در امر تعزیه رد کرده و اعتقاد دارد که در این باره کسی شایستگی اظهارنظر دارد که از مبانی دین اسلام، مذهب شیعه اثنی عشری، تاریخ اسلام، اختلاف بنی هاشم و بنی امیه به ویژه ریشه واقعی کربلا مطلع بوده، از ذوق وقریحه و اطلاعات ادبی وشعری برخوردار و دارای آگاهی کامل از دستگاه‌های آواز موسیقی ایرانی، آهنگ‌ها، گوشه‌ها و نوحه‌های آغاز تعزیه که در این زمان به شکل تصنیف درآمده، باشد و آهنگ های رجز و پهلوی و محزون را کاملا بشناسد.
وی گفت: نسخه های گوناگون در تعزیه وجود دارد که از آن میان می توان به نسخه های شادروانان سید مصطفی میرعزا کاشانی، حاج ملا کریم جناب قزوینی و میرزا باقر معین البکاء اشاره کرد.
وی اضافه کرد: تاریخ صحیح تعزیه مشخص نیست. برخی معتقدند پس از واقعه کربلا یزید به کارگردانان دستور داد تا این رویداد را به نمایش در آورند تا بتواند عینا شاهد آن باشد.
به باوربوذری منظور دیگر از تعزیه ارائه اسلام واقعی و نشان دادن ظلم و جور بنی امیه و بنی عباس و فساد اخلاقی آنان به وسیله موسیقی و نمایش است.
در گذشته به دلیل بی سواد بودن اغلب مردم و بهره نگرفتن از خطابه، نمایش در آنان تاثیر زیادی داشت. لذا مبتکرین هنر تعزیه، از لباس های با رنگ های سرخ و زرد زننده و صداهای خشن به عنوان نمادی از ظلم دستگاه بنی امیه استفاده می کردند. همچنین در اشعار از زبان مخالفان، فضائل آل محمد (ص) را می گنجاندند به عنوان مثال آغاز ماجرای حر و جلوگیری از حرکت امام و مشاجره وی با ابا عبدالله(ع) را با زبان شعر فارسی می خواندند:
اگر که دیگری ای مفخر زمین و زمن- ادا نمود بدین وضع نام مادر من
منم جواب به او ناصواب می گفتم- در مقاتله را با شتاب می سفتم
ولی به حق تو و مادر تو خیر نساء- نمی توان سخنی راند بر زبان اصلا
و یا در مشاجره حضرت عباس ( ع )و شمر از زبان شمر می گوید:
ای تو عیسی جاه و موسی قدر و هرون منزله- وی که در مولود بابت بود مردم قابله
همچنین در تعزیه حضرت زهرا(س) که امیرالمومنین ( ع ) برای خریدن انار به شمعون یهودی مراجعه می کرد از زبان شمعون شعر زیبایی در تجلیل از علی ابن ابی طالب(ع) ساخته:
ای درخت سخا به باغ وجود- نار بهرم ز طایف آمده بود
نظایر زیادی از این گونه اشعار از زبان مخالفان ساخته اند و برای تکریم خاندان نبوت در تعزیه گنجانده اند.
بوذری جلب توجه مستمع به توحید و خداپرستی و ستایش پروردگار، نخستین و بزرگترین هدف تعزیه دانسته و می گوید: اشعار تعزیه و نوحه های موزون همگی به بهترین وجه ممکنه در آوازهای مختلف ایرانی خوانده می شد.
وی در مورد انتخاب آواز می افزاید: در مجالس تعزیه مربوط به واقعه کربلا و دیگر مصائب اهل بیت اشعار محزون و در تعزیه های شاد که به مناسبت فتوحات پیامبر( ص ) و امیرالمومنین( ع )، عروسی ها، ولادت ها و دیگر اعیاد مذهبی اشعار شاد به کار برده می شد که طبعا آواز و موسیقی مورد نظر نیز می باید با حال وهوای آن همخوانی داشته باشد.
وی همچنین ادامه داد که برای هر کدام از شخصیت ها مانند پیامبر( ص )، امام، حضرت عباس( ع )، حضرت علی اکبر(ع )، حضرت مسلم( ع )، حر و قاسم از یک دستگاه آوازی آغاز و بعد از آوازهای مختلف و موزون استفاده می شد.
به گفته این پژوهشگر برای امام و ملائکه از عراق و راک و ترک، حضرت عباس از ماهور و راست پنجگاه، حر و مسلم از نوا، علی اکبر و قاسم از چهارگاه استفاده شده و سپس مرکب خوانی در اوزان و بحور متعدد به عمل می آمد.
بسیاری از موسیقیدانان اعتقاد دارند تعزیه در محفوظ ماندن موسیقی سنتی ایران بسیار موثر بوده است. اساسا تعزیه و مراسم سینه زنی با موسیقی همراه است. در برخی از مناطق سینه زنی از آغاز تا پایان به همراه طبل و سنج و سازهای بادی از قبیل بوق و شیپور برگزار می شود.
به نوشته عبدالله مستوفی، هر مولف خوان (مقابل مخالف خوان) در تعزیه آوازها و مایه های موسیقی مخصوص خود را باید حفظ می کرد. امام خوانان آوازهای خود را بیشتر در دستگاه “راست پنجگاه”، “نوا” و یا گوشه “رهاوی”، برای حضرت عباس(ع ) “چهارگاه”، حر “عراق”، عبدالله ابن حسن در”راک” می خواندند که به همین جهت این گوشه موسوم به “راک عبدالله” است.
در سوال و جواب ها تناسب رعایت شده مثلا اگر بین امام(ع) و عباس(ع ) سوال و جوابی صورت گیرد، امام در شور می خواند وعباس نیز پاسخ را در همان دستگاه می دهد. به همین دلیل مجریان تعزیه ضرورتا می بایست به موسیقی ایرانی و ظرایف آن اشراف داشته باشند.
جایگاه موسیقی عاشورا در کتاب شناسایی موسیقی
زنده یاد روح الله خالقی در کتاب “شناسایی موسیقی” می نویسد: بسیاری از خوانندگان موسیقی ملی ایران، تجربه نخست خود را از خوانندگی در تعزیه آغاز کردند و از این طریق به مقام هنرمندی رسیدند که از آن جمله می توان به استاد علی حسین قزوینی، میرزا حسن قزوینی، ملا عبدالکریم جناب، حاجی قربان خان شاهی، اقبال آذر و….اشاره کرد.
هوشنگ جاوید پژوهشگر موسیقی، می گوید: به رغم ایمان خالصانه مسلمانان به خاندان عصمت و طهارت و برپایی مستمر مراسم سوگواری آن بزرگواران، متاسفانه چندسالی است که آیین ها به شیوه تازه ای اجرا می شود که غالبا حرمت کلام را شکسته و با بیان واژه های نامناسب جایگاه اهل بیت (ع) و سوگوارانشان را پایین آورده است.
وی از عاشورا به عنوان سند پر افتخار و سرافرازی ما مسلمین و وجه تمایز بین حق و باطل یاد کرد و افزود: غفلت از پیام ها و زیبایی های آن، نمی تواند امری ساده و جزیی تلقی شود. این واقعه با شکوه، پر از رمز و راز و پیام هایی است که می تواند بن مایه بزرگترین، فاخرین و با شکوه ترین آثار ادبی، نمایشنامه ها، تابلوهای هنری و آثار عظیم موسیقایی باشد.
وی تصریح کرد که در باره کمبود و یا حتی فقدان آثار هنری سترگ در زمینه واقعه عاشورا باید به شکلی عالمانه و منتقدانه به بحث بنشینیم و در این باره چاره ای بیندیشیم.
به گفته جاوید، گل را نشناخته به بوی آن اکتفا کردن، شرایط نوحه گر و تفاوت مرثیه و نوحه را ندانستن و به صرف داشتن صدای خوش نوحه گری کردن و مرثیه خواندن، موجب پایین آمدن بعد فرهنگی و هنری چنین حماسه بزرگی شده و وقوع چنین فاجعه ای دور از انتظار نیست.
جاوید می افزاید: وقتی برای نخستین بار نوحه هایی با زبان لمپنی و محاوره ای تهرانی شنیدم، برایم تازگی داشت ولی بعدها دیدم رسانه ملی مان به کرات از آن استفاده می کند. نمی دانم، شایدهم دست های پنهان تلاش دارند تا گونه ای از جاهل بازی، ساده انگاری و فرهنگ بی خیالی را در جامعه رواج دهند.
این پژوهشگر تصریح کرد: شان ماه غریب کربلا و تاریخ اسلام و عاشورا این نبوده و نیست و باید فکری به حال موسیقی دینی، عبادی و مذهبی کرد.
وی می افزاید: توجه به جوهره حقیقی حرکت سیدالشهدا(ع)، یعنی قیام علیه ستم و احیای دین حق، نکته ای است که در اغلب مراثی مورد غفلت قرار گرفته و هدف از عزاداری ها به طرز نگران کننده ای گریاندن مخاطب، بدون تقویت بینش وقدرت ایمان اوست.
