خوش آمدید - امروز : جمعه ۱۰ فروردین ۱۴۰۳
مهدی برکشلی

مهدی برکشلی

مهدی برکشلی (۱۲۹۱-۱۳۶۶ ش) محققی نامدار در عرصه موسیقی نظری و مبانی فیزیکی آن بود که یافته‌های نوینی را در شناخت اصولِ پردگانی و مختصات فیزیکی نسبتهای فواصل مخصوص موسیقی ایرانی عرضه کرد. از جمله شاگردان او می‌توان به دکتر خسرو مولانا, پرویز مشکاتیان، علیرضا افتخاری، اکبر محسنی، سهیل ایوانی و عبداللَّه طریقت اشاره کرد.
زندگی

مهدی برگشلی در سال ۱۲۹۱ در خانواده‌ای مذهبی در تهران متولد شد. او سه دختر و دو پسر از خود بر جای گذاشته‌است. دو دختر او، پری و آریانا، خود از موسیقیدانان بزرگ، استاد پیانو و محقق موسیقی هستند.بزرگترین دختر او پری، (م. ۱۳۲۴) در محضر پدر پیانو را فرا گرفت و جوانترین و اولین دختر ایرانی شد که برای اجرای کنسرت در خارج از ایران روی صحنه رفت. او پس از تحصیل در کنسرواتور عالی موسیقی پاریس به ایران بازگشت و اولین زن مدیر گروه موسیقی دانشکده هنرهای زیبای دانشکده تهران شد. او تا ۱۳۶۰، دانشیار موسیقی دانشگاه تهران بود و از آن پس به فرانسه رفت و هم اکنون در این کشور به آموزش و پژوهش هنری اشتغال دارد. آریانا در شمال نیویورک به تدریس موسیقی و نوازندگی پیانو اشتغال دارد. ماندانا، نخستین زن ایرانی است که دکترای مرمت آثار هنری دریافت کرده است. او هم اکنون دانشیار دانشگاه بین‌المللی اسلامی مالزی، و مدیر گنجینه موزه هنرهای اسلامی مالزی است.
تحصیلات

مهدی برکشلی تحصیلات ابتدایی را در دبستان توفیق گذراند و دوره متوسطه را در ۱۳۰۹ در دبیرستان شرف به پایان رساند. نخستین معلم موسیقی او اسماعیل زرین فر بود که دو سال و اندی نواختن ویولون (در موسیقی ایرانی) را به او آموخت. در ۲۱ سالگی دوره لیسانسِ رشته فیزیک و شیمی را به پیشنهاد استاد دکتر محمود حسابی در شعبه علمی دارالمعلمین عالی (که بعدها جزو دانشگاه تهران شد) تمام کرد و به تدریس در دبیرستانهای دارالفنون و ثروت پرداخت. در این مدت، برکشلی به آموختن بُعدِ نظری و عملی موسیقی، نزد علینقی وزیری ادامه داد و ضمن آشنایی با نظریه جدید او دربارة موسیقی ایرانی، نواختن ویولون و کار با ارکستر را فراگرفت. وی تنها کسی بود که از مدرسه خصوصی وزیری (مدرسه عالی موسیقی)، موفق به دریافت دیپلم عالی شد. همچنین در ارکستر «انجمن دوستداران موسیقی ملی» که روح الله خالقی در ۱۳۲۳ تأسیس کرده بود، سمت نوازنده ویولون و آهنگساز داشت. او دوره مقدّماتی ردیف مجلسی موسیقی ایرانی را نیز نزد ابوالحسن صبا آموخت.
تحصیلات عالیه در خارج

برکشلی در ۱۳۲۵ ش برای ادامه تحصیل به همراه عده‌ای به فرانسه اعزام شد. در پاریس علاوه بر مطالعه در مرکز بین المللی مطالعات تعلیم و تربیت، در رشته فیزیک دانشگاه سوربن به تحصیل پرداخت و در ۳۷ سالگی با درجه دکتری دولتی علوم فارغ التحصیل شد. همچنین مدتی در مرکز ملی تحقیقات علمی فرانسه (C.N.R.S) در رشته‌های تخصصی صداشناسی (آکوستیک) مشغول به کار شد و در ۱۳۳۲ ش از دانشگاه اکس مارسی دکتری تخصصی در رشته علوم آکوستیک اخذ کرد. در این مدت، به دلیل اشتراک رشته‌های فیزیک و موسیقی در مبحث اصوات و ارتعاشات، به شناخت مختصات فیزیکی گامها و دیگر جنبه‌های علمی موسیقی همت گماشت. همچنین درباره تاریخ و ویژگیهای موسیقی سنتی ایران و آثار موسیقیدانان قدیم ایرانی به تحقیق و تألیف پرداخت. وی دانسته‌های خود را در زمینه «ردیف» موسیقی در سی صفحة گرامافون (۷۸ دور) در صداخانة ملی پاریس، ضبط کرد. این صفحه‌ها در ایران موجود نیست.
مراجعت به ایران

پس از بازگشت به ایران، در ۱۳۳۳ بازرس تعلیماتی وزارت فرهنگ (که بعدها وزارت آموزش و پرورش شد) شد و برای توسعه اداره کل هنرهای زیبا طرحهایی چون تاسیس سازمان ملی فولکلور ایران و صداخانه ملی و تاسیس دوره عالی موسیقی شناسی در هنرستان عالی موسیقی ملی ارائه داد. پس از آن در دانشگاه تهران در گروه فیزیک دانشکده‌ی علوم به تدریس دروسی مانند حرارت، مکانیک، الکترومگنتیک، فیزیک جدید، آکوستیک و سایر رشته‌ها اشتغال ورزید. وی در اوایل دهه ۱۳۵۰ به سمت مدیریت گروه فیزیک دانشکده علوم منصوب شد. او همچنین در دانشکده‌های دامپزشکی، افسری، فنی، علوم، هنرهای زیبا، دانشگاه اراک و جندی‌شاپور به تحقیق و تدریس پرداخت. مدت‌ها نیز تدریس فیزیک و شیمی را در دوره‌های دوم متوسط دبیرستان‌های دارالفنون و ثروت را به عهده داشت. فعالیتهای دیگر او در این دوره، علاوه بر تدریس در دانشگاهها و دانشکده‌های مختلف، بدین قرار بود: عضویت گهگاه در امور اداری موسیقی رادیو و اداره هنرهای زیبا؛ عضویت و ایراد سخنرانی در گردهم آییهای مختلف داخلی و خارجی؛ نظارت بر کارگاه سازسازی وزارت فرهنگ و هنر؛ تأسیس گروه موسیقی و گروه تئاتر در دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران؛ تأسیس «انستیتوی تحقیقات موسیقی شناسی» در فرهنگستان ادب و هنر ایران؛ تأسیس کمیته ملی موسیقی یونسکو؛ ریاست کمیسیون ملی یونسکو در ایران و نیز ریاست انجمن فیزیک ایران؛ معاونت فرهنگی وزارت فرهنگ و آموزش عالی؛ عضویت در مجمع بین المللی انجمن آکوستیک دانان آمریکا؛ و عضویت در انجمن آکوستیک گت گاتِ آمریکا و سازمان بین المللی هنر فولکلور (وابسته به یونسکو). از برکشلی بیش از چهل مقاله در زمینه‌های صداشناسی، موسیقی و آموزش علوم شامل ۲۳ مقاله به زبانهای انگلیسی و فرانسه و بیش از بیست مقاله به فارسی، یازده عنوان تألیف در زمینة فیزیک، مکانیک، پرتونگاری (رادیوگرافی) و موسیقی و چهار عنوان ترجمه و شرح متون کهن راجع به موسیقی برجای مانده است
تحقیقات

به سبب ارتباط مستقیم رشته‌ی موسیقی و رشته‌ی فیزیک، و با شناخت خصوصیات موسیقی سنتی ایران و تاریخ آن، برکشلی به مطالعات و تحقیقاتی بر مبنای تألیفات نوشته‌های فارابی، ابن سینا، صفی‌الدین ارموی و دیگر فلاسفه ایران پرداخت و نتیجه‌ی تحقیقات وی در مجله‌های داخلی و خارجی و نیز به صورت کتاب به چاپ رسید. استاد برکشلی به سه زبان فرانسوی، انگلیسی و عربی تسلط کامل داشت و یکی از بزرگترین کارهای ایشان ترجمه و تفسیر کتاب ارزشمند الموسیقی الکبیر اثر فارابی به فارسی است، و بخش بزرگی از مطالعات و تحقیقات وی در زمینه موسیقی علمی می‌باشد. مرحوم استاد برکشلی، نواختن برخی آلات موسیقی را بخوبی می‌دانست و مدتها شاگرد استاد علینقی وزیری بوده و از او ویولن درس می‌گرفت، در همان زمان بود که به پیشنهاد استاد دکتر حسابی، با همکاری چند تن از موسیقی دانان و هنرمندان از جمله استاد وزیری و حاج مخبر السلطنه هدایت و با استفاده از امکانات دانشکده فیزیک-که تحت سرپرستی دکتر حسابی بود-تحقیقات و آزمایشاتی در مورد گام موسیقی ایرانی که گام فارابی است انجام داد. برکشلی تحقیقات آزمایشگاهی وسیعی را در مورد اندازه گیری فواصل بین درجات گام موسیقی ایرانی آغاز کرد و چندین مقاله و کتاب درباره موسیقی تالیف نمود.
یافته‌های متمایز

آنچه برکشلی را در میان موسیقیدانان قبل و بعد از او متمایز می‌کند، تسلط او بر مبانیِ علمی غیرموسیقایی همانند فیزیک و آکوستیک است. وی در نتیجة این تواناییها و به کارگیری روشهای علمی، به مقدمات جامعی از اصول اولیه جمال شناسی موسیقی سنتی (ردیف) دست یافت که جسته گریخته در آثار او منعکس شده‌است. محور اصلی تحقیقات وی برمبنای شناخت اصولِ پردگانی و مختصات فیزیکی نسبتهای فواصل مخصوص موسیقی ایرانی است که در کتاب مهم او گامها و دستگاههای موسیقی ایرانی مشهود است.

این کتاب، حاصل بیش از دو سال پژوهش در آزمایشگاه دانشکده فیزیک دانشگاه تهران است که در دوره تحصیل برکشلی در «دارالمعلمین عالی» زیرنظر دکتر محمود حسابی انجام شد. منظور از این آزمایشها، حلّ اختلاف علینقی وزیری و مهدیقلی هدایت بر سر تعیین فواصل در موسیقی ایرانی بود که به عقیده مهدیقلی هدایت، برپایه ثلث پرده ـ مطابق نظریات فارابی و صفی الدین اُرمَوی ـ بنا شده‌است، در حالی که علینقی وزیری طبق گام موسیقی اروپایی (گام باخ یا گام معتدل) که دوازده نیم پرده‌است، فواصل موسیقی ایرانی را ۲۴ ربع پرده مساوی می‌دانست که ابداع خود وی بود. پژوهشهای برکشلی نادرستی نظریه وزیری را ثابت کرد شرح دقیق تر نتایج پژوهشهای او به انضمام الحاق اصولی مقدماتی از جمال شناسی موسیقی سنتی قدیم (ردیف) دو سال پس از مرگش انتشار یافت

به اعتقاد برکشلی، ایران بویژه در دوره اسلامی خاستگاه اصلی موسیقی شرق بوده و گامِ موسیقی شرقی برپایة پرده بندی تنبور خراسان است که فارابی آن را مفصلاً تشریح و صفی الدین ارموی تثبیت کرده است. برکشلی همچنین ثابت کرد که فارابی هشتصد سال قبل از یوهان سباستیان باخ، نظریة تعدیلِ مساویِ فواصل گام را پیشنهاد کرده بوده‌است، و این تأکید بر تقدّم، به معنای تأکید بر تجویز این نظریه برای موسیقی شرقی است؛ چرا که در عین حال، وی از فارابی نقل می‌کند که توافق صداها و ملایمت ابعاد که براحساس طبیعی استوار است باید پایه و اساس گرفته شود نه عوامل مصنوعی، و این بحث در قضیة کاربرد نسبت معروفِ ۲۵۶۲۴۳ که اصطلاحاً بقیه نامیده می‌شود، به نتیجه رسیده‌است. این نظریه در حقیقت مؤیّد نظریه هرمان فون هلمهولتزدر پژوهشِ فواصل گام طبیعی است و نشان می‌دهد که ایرانیان از دیرباز به فواصل گام طبیعی آشنایی کامل داشته‌اند و در تبیین مبانی نظری و اجرای عملی، از آن انحراف حاصل نمی‌کرده‌اند. حاکمیت این موضوع در موسیقی سنتی ایران که وابسته به بخش فرهنگ رسمی ـ غیربومیِ برخاسته از تمدن ـ شهرهای بزرگ ایران است، تا حدود هفتاد سال پیش برقرار بود؛ تا اینکه ورود و حاکمیت نظریه‌های جدید، که برخاسته و تقلیدی از اصول نظری ـ علمیِ موسیقی اروپایی بود، مسائل جدیدی پیش آورد. با این حال، هنوز در بیشتر نقاطی که موسیقی مقامی ایران به صورت دست نخورده اجرا می‌شود، بخصوص منطقه خراسان، این اصول قابل حس و سنجش است.

برکشلی به زبان و مظاهر فرهنگ ایرانی ـ اسلامی علاقه خاصّی داشت و تحت تأثیر استادش، محمود حسابی، به واژه یابی و واژه سازیهای علمی با بهره گیری از مشتقاتِ ابداعی زبان فارسی ـ به شیوة فرهنگستان ـ توجه می‌کرد. پیشنهاد نامگذاری گام تعدیل مساوی نیم پرده‌ها به نام فارابی، انتخاب نامهای «فار» و «فاراب» برای واحد سنجش لگاریتمی موسیقی (معرف نسبتی برابر ۰۰۲۰۹ر۰ لگاریتم که پیشنهاد فارابی بوده‌است که در ۲۵ اسفند ۱۳۵۳ به تصویب انجمن فیزیک ایران رسید، نمونه‌هایی از این امر است.

تجدیدچاپ و ویرایش آثار او توسط کسری برکشلی و سیّد علیرضا میرعلی نقی در حال انجام بوده است.

مرگ

سرانجام برکشلی در صبحگاه ۲۹ دی ۱۳۶۶ درگذشت و در قبرستان امامزاده عبدالله شهرری به خاک سپرده شد.

اشتراک گذاری مطلب
ایمیل شما آشکار نمی شود

نوشتن دیدگاه

تمام حقوق مادی , معنوی , مطالب و طرح قالب برای این سایت محفوظ است