جست وجوی رهایی

موسیقی به عنوان یك هنر و به عنوان یك پدیدار مستقل از عناصر مختلفی تشكیل شده است و مانند دیگر پدیدارها هستی اش را تنها از یك ساحت كسب نمی كند. اما یك موسیقی خاص می تواند نیروی پیش برنده خود را بیشتر یا تماماً از یكی از عناصر كسب كند. از همین رو رویكرد تحلیلی به موسیقی نیز باید با در نظر داشتن همین كیفیت صورت گیرد. موسیقی ایرانی نیز از این قاعده بركنار نیست، به ویژه كه هستی خود را بیشتر از عنصری (ملودی) وام می گیرد كه چیزی جز رابطه صداها و زمان به صورت افقی نیست. در هنگامی كه موسیقی خود را بیشتر بر یك عنصر متمركز می سازد شكستن فضای ساكن حاصل شده از چنین تمركزی – چیزی كه لازمه هر هنری است (مگر هنری با دیدگاه های مینی مالیستی)- بسیار مشكل می شود و نیاز به تلاش ویژه ای دارد. به نظر می رسد كه پیام جهانمانی و پژهام اخواص در این اثر قدم به راهی گذاشته اند كه غایتش رهایی از سكون گفته شده است. در این اثر برای متفاوت بودن در دو بعد فرم و فواصل موسیقایی تلاش زیادی صورت گرفته است. همان طور كه می دانیم فرم یا قالب های اجرایی یا آهنگسازی یكی از بنیادی ترین عناصر برای شكل دادن ماده خام موسیقایی است. به همین دلیل و به دلیل كمبود فرم های سازی یا آوازی یا فراموش شدن آنچه موجود بوده در قرن اخیر، این موضوع همواره یكی از مهمترین چالش های پیش روی موسیقیدانان پیشرو در ایران محسوب می شده است. در «رها» نیز تلاش شده تا از فرم مرسوم اجرای موسیقی ایرانی (اجرای توالی گوشه های ردیف و قطعات با متر معین بر اساس منطق حركت فواصل در یك دستگاه) دوری شود. همان طور كه مشاهده می شود «رها» مجموعه ای از هشت قطعه جداگانه است كه در یك رسانه صوتی در كنار یكدیگر گرد آمده و به عكس اجرا های مرسوم ردیف از منطق گردش ملودی در یك دستگاه خاص پیروی نمی كند. هر چند در «رها» اجرای قطعات با متر معین و نامعین (یا شبه آوازی) دارای مرز معینی
_ به خصوص در قطعات «یاد» و «آغاز» – از آن گونه كه در ردیف میان گوشه ها و قطعات ضربی موجود است، نیست و قطعات با متر نامعین و ضربی دم به دم از دل یكدیگر سر برمی آورند، با این حال فرم كلی قطعه هنوز بسیار نزدیك به فرم مرسوم اجرای موسیقی ایرانی است و به نظر می رسد كه تلاش نوازندگان برای دور شدن از فرم مرسوم و آفرینش فضای فرمال متفاوت چندان موفق نبوده است. با وجود این عدم موفقیت، طرح كلی «رها» از انسجام و یكدستی نسبتاً خوبی برخوردار است. نوازندگان برای به دست آوردن انسجام لازم در این مجموعه از عناصر مختلفی بهره گرفته اند مانند استفاده از مضراب های قوی و استكاتو روی سیم بم در انتهای «یاد» كه به عنوان عامل اتصال دهنده، این قطعه را به «قرار» كه با اجرای مشخص همین تكنیك آغاز می شود وصل می كند و باعث حفظ انسجام كلی اثر در این بخش می شود. یا تمی در «یاد» و «قرار» كه بر یك ردیف پنج نتی حركتی متقارن دارد (می بمل – فا- سل و سی- لا بمل – سل از قطعه «قرار») به گونه ای كه درجه سوم این ردیف پنج نتی مركز تقارن می شود. یا مسئله فیگورهای ریتمیك كه یكی از همگون ترین عناصر در سراسر این اثر است. یا یكدستی نسبی در صدادهی ساز در قطعات پس از «شادیانه» كه در همه آنها تاثیر موسیقی محلی و صدادهی سازهایی مانند دوتار و… به خوبی مشخص و عامل حفظ همگنی اثر است. اما یكدستی در تمامی طول این اثر به این قوت باقی نمی ماند و گاهی عدم توجه و یا عدم حضور عناصر منسجم كننده باعث از دست رفتن ارتباط كلی اثر می شود مانند حضور ناگهانی قطعه «لحظه» كه هم از لحاظ فواصل، هم فرم بیشتر به اجرای ردیف نزدیك است. از سه عامل تكرار، تغییر و تضاد كه برای پیش بردن جریان موسیقی در زمان و بنا كردن یك فرم مورد استفاده قرار می گیرد در این اثر تكرار و تغییر بهتر و آگاهانه تر مورد استفاده قرار گرفته است. اما عدم حضور تضاد باعث می شود تا موسیقی نیروی پیشرفت خود را در اثر تكرار از دست بدهد و در خود دور بزند. این اتفاق بیشتر در بخش هایی از اجرای حاضر رخ داده است كه سرعت و تغییرات دینامیكی بسیار زیادی مورد استفاده قرار گرفته مانند بخش هایی از «یاد» و «لحظه». شاید توجه بیش از حد به این دو مولفه باعث شده است كه جمله پردازی در بعد ملودیك جریان روانی خود را از دست بدهد و نوازنده با تمركز بیش از حد روی فیگورهای ریتمیك و تغییرات آنها توان ملودی پردازی كمتری داشته باشد. عامل دیگری كه در «رها» برای رهایی از فضای ساكن به كار گرفته شده است تغییرات ناگهانی فواصل موسیقایی بدون تمهیدات معمول پرده گردانی یا مركب نوازی ایرانی است. این عامل آن گونه كه در بروشور CD به قلم ساسان فاطمی نوشته شده عاملی است در خدمت «ایجاد بعد در مقطع طولی زمان» و همچنین عاملی در خدمت فرم تلقی می شود. اما چنان كه از خود اثر استنباط می شود نوازندگان در تبدیل این عامل به یك تمهید فرمیك (به شرط آنكه بپذیریم اصلاً چنین قصدی در میان بوده است) چندان موفق نبوده اند و به نظر می رسد استفاده از عامل تغییر سریع فواصل بیشتر تابع احساس نوازنده در زمان آفرینش هر یك از قطعات بوده باشد. با توجه به نكات گفته شده و با وجود اینكه تغییر سریع فواصل موسیقایی برای اولین بار نیست كه در موسیقی ایرانی مورد استفاده قرار می گیرد، این تغییرات تازگی خود را همچنان در قالب این اثر حفظ كرده اند. تغییر سریع فضای مدال در «رها» به دو طریق انجام گرفته است:
روش اول كه در آن نوازنده در جریان یك پاساژ یا فرازی از ملودی فضای مدال را به سرعت تغییر می دهد، مانند: قطعه «یاد» با فضای مدال فا – سل – لا – سی بمل كه ابتدا با ظاهر شدن فاصله سل – لابمل (كه تغییری نسبتاً معمول محسوب می شود ) و سپس با اشاره سل كرن – فا و در نهایت با آمدن فواصل لا به كار – سل كرن به حداكثر غرابت خود می رسد و دوباره به همان سری اولیه بازمی گردد و جمله به همان ترتیب تكرار می شود. (شاید این یكی از معدود قسمت هایی است كه تغییرات فواصل از طریق تكرار تا حدودی در خدمت فرم قطعه قرار گرفته است) در این میان هرچند كه تغییرات فواصل بسیار ناگهانی به وقوع می پیوندد اما به خصوص در قطعه «یاد» حضور بعضی از فواصل از پیش با روشی كه بی شباهت به نوعی تهیه فواصل برای حل نهایی نیست قابل تشخیص است. مانند حضور كمرنگ اما هشداردهنده لابمل كه به صورت اشاره ای ظریف در هنگامی كه ملودی روی سل می ایستد خود را نمایان می كند و در آماده سازی فضا برای تغییر فضای مدال از سل – لا به كار به سل – لا بمل بسیار موثر واقع شده است. اما در روش دوم نوازنده با استفاده از دوبل نت ها و اجرای گلیساندو روی دو سیم بدون آن كه ردیف صوتی خاصی را مورد نظر داشته باشد عملاً فضای مدال را درهم ریخته و باعث تغییر در آن می شود. هرچند كه در اینجا تغییر خیلی زود جای خود را به بازگشت به فضای مدال اولیه یا گذر به یك فضای مدال جدید می دهد در پاره ای مواقع مانند «گریز» باعث گریز موفق قطعه از سكون موجود در فضای مدال می شود. نگاهی كلی به آنچه گذشت نشان می دهد تغییرات سریع و تقریباً بی مقدمه فضای مدال و تلاش برای نوآوری در فرم و همچنین انسجام الگوهای ریتمیك و تكنیك های بیان موسیقایی ارائه شده «رها» را به اثر در خور اعتنا – هرچند نه به اندازه ادعایش موفق – تبدیل كرده است. شاید ادامه این كنكاش موسیقایی به نتیجه ای درخشان در یكی از زمینه های فرم یا ایجاد نوعی موسیقی پلی- مدال ایرانی بینجامد.