هارمونی بازدم ها

● نگاهی به تاریخچه «پن فلوت» یكی از باستانی ترین سازها
اگر ساز را صرفاً وسیله ای برای تولید صوت بدانیم، بنابه نظر بسیاری از متخصصان و تاریخ دانان، «پن فلوت» به خاطر سادگی بیش از حد خود از باستانی ترین سازها به شمار می آید و شاید سازهای كوبه ای تنها سازهایی باشندكه از آن قدیمی ترند. جالب است كه هیچ منطقه یا قوم خاصی را نمی توان سرمنشاء پن فلوت دانست زیرا آثاری از این نوع ساز در نقاطی از جهان كشف شده است كه در گذشته هیچ ارتباطی با یكدیگر نداشته اند.
«پن فلوت» pan flute (كه به نامهای سیرینكس syrinx یا كوییلزquills هم خوانده می شود) یكی از باستانی ترین سازها است كه براساس قوانین لوله های صوتی بسته ساخته می شود و معمولاً با ده یا بیش از ده نی كه به ترتیب طول وگاهی قطر كنار هم چیده شده اند ساخته می شود. سیرینكس سازی بوده است كه مدتها در میان اقوام مختلف و به عنوان ساز عوام folk instrument سازهایی كه توسط مردم عادی و برای اجرای موسیقی فولكوریك ساخته شده و مخترع واقعی آن مشخص نیست) رواج داشته است و جد سازهایی چون ارگ بادی با pipe organ و هارمونیكا harmonica به شمار می رود. این ساز به دلیل اینكه ساز مورد علاقه پن pan، خدای حامی شبانان و گله ها در یونان باستان به شمار می آمد، چنین نامگذاری شده است.
نی های این ساز از یك سمت بسته هستند در نتیجه امواج صدا باید دو مرتبه طول نی را بپیماید و به همین دلیل هر نت یك اكتاو پایین تر از نت مشابهی است كه با یك نی هم اندازه اما باز ایجاد می شود.
در آمریكای جنوبی برای ساختن پن فلوت و كوك كردن نی ها در شدت مناسب صوتی از دانه خشك ذرت یا ریگهای كوچكی كه در ته هر نی قرار می دهند استفاده می كنند.
سازندگان امروزی پن فلوت به شكل منحنی رومانیایی آن، برای كوك كردن ساز از موم (عموماً موم زنبور) استفاده می كنند و برای این كار از ابزارهای خاصی استفاده می كنند. چوب پنبه و دریچه های لاستیكی نیز برای كوك كردن این ساز به كار می روند كه استفاده از آنها سریعتر و ساده تر است.
پن فلوت با افقی دمیدن در نوك تیز لبه داخلی سمت باز نی ها نواخته می شود. این كار مجموعه منظمی از پالسها تولید می كند كه در طول لوله به امواج صوتی تبدیل می شوند. هر نی یا لوله برای نت خاصی كوك شده است كه نت ابتدایی نامیده می شود. با زیاد دمیدن یا overblowing كه به معنای افزایش شدت دمیدن و فشردن لبها برساز است، نتهایی كه فركانس آنها از نت ابتدایی بالاتر است یا هارمونیك ها تولید می شوند.
پن فلوت رومانیایی طوری ساخته می شود كه نی ها در یك ردیف منحنی در كنار یكدیگر قرار می گیرند. این حالت به نوازنده امكان می دهد كه تنها با چرخش سر خود به سادگی به تمام نتها دسترسی داشته باشد.
این سازها قادر به اجرای انواع نواهای زیر و بم هستند كه با روش خاصی كه مركب از اریب گرفتن ساز و حركات فك نوازنده است به وجود می آیند. یك نوازنده ماهر می تواند در هر میزان و كلیدی بنوازد.
شواهد وجود پن فلوت در اشعار اوید Ovid، شاعر یونان باستان و در میان تصاویر روی ظروف و مجسمه های سراسری اروپا دیده می شود. برای مثال در یك كولونی رومیان، سازی متشكل از ۷ نی كه به شیوه دیاتونیك (وابسته به مقیاس كلید هشت آهنگی در هر اكتاو) كوك شده بود و همچنین شواهد مكتوبی از این ساز در چند كتابچه راهنما یافته شده است.
این تصور كه پن فلوت تنها در اروپا استفاده می شود، نادرست است در آسیا بعضی از قدیمی ترین اجداد پن فلوت یافته شده است كه پای ژیائو Pai Hsiao نام دارد كه نوعی پن فلوت است كه بلندترین نی آن در وسط قرار گرفته و باقی نی ها به ترتیب قد از بلند به كوتاه و در دو سمت آن چیده شده اند.
این ساز برای انجام مراسم رسمی و مذهبی مورد استفاده قرار می گرفته است. در British museum لندن، نقش برجسته هایی از دوران گاندارای هند از قرن اول تا پنجم بعد از میلاد وجود دارد كه در آن زنانی به نواختن سیرینكس، نی، دونای و طبل مشغولند.
وجود پن فلوت در آفریقا چندان مشهود نیست. البته در یكی دو مورد و درمناطق محدود در شرق و مركز آفریقا مانند اوگاندا، نوعی پن فلوت ابتدایی با ۲ تا ۶ نی یافته شده است.
در آمریكای جنوبی، به خصوص پرو و بولیوی پن فلوت همان قدر زنده و رایج است كه در رومانی، این ساز همواره در موسیقی فولكوریك این مناطق به كار می رود و در بیشتر موزه های جهان، ما با شواهدی از وجود پن فلوت در دوران ۳۰۰ تا ۱۵۰۰ میلادی روبرو می شویم.
منشاء این ساز درآمریكا، به اقوام اینكا و مایا باز می گردد كه به نامهای روندادور rondaor، آنتارا antara، هایورا hauyra، پوهورا puhura و سیكوsiku خوانده می شده است. در این ساز، نی ها توسط یك تیر عرضی به یكدیگر متصل شده و با بندی از جنس گیاه به هم بسته می شدند. این نی ها به اندازه پن فلوت رومانی محكم بسته نمی شدند.
با این وجود امروزه پن فلوت یك ساز بدوی و مخصوص ترانه های روستایی و محلی به شمار نمی آید بلكه به عنوان سازی مهم و مستقل شناخته می شود.