۱ـ دست‌نوشته‌های موسیقی عرب، زودهنگام شناخته شد. زمانی كه در آنجا امهات كتب میراث اسلامی انتشار یافتند. اما این دست‌نوشته‌ها همواره به همان وضعیت اولیه باقی ماندند و پژوهشگران آن‌قدر كه به دیگر شاخه‌های فرهنگ اسلامی توجه و اهتمام كرده به این مخطوطات عنایت ننموده‌اند.كتابخانه‌های اروپایی و شرقی، صدها نسخه نفیس موسیقایی را دارا هستند و البته آنچه از میان این نسخه‌ها، تصحیح و انتشار یافته در قیاس با آن نسخه‌ها بسیار كم‌اند. نسخه‌هایی كه بعضا‌ً تاكنون شناسایی هم نشده و از اینها جز در حد اسامی مذكور در فهرست ابن ندیم و برخی كتب اعلام و سیره، مشخصات دیگری سراغ نداریم. بحث پیرامون نسخه‌های موسیقایی، موضوعی است كه در زبان عربی همواره بكر مانده است چرا كه مراجع آن همان نسخه‌ها هستند. نسخه‌های خطی و قدیمی در علم موسیقی خواه آنها كه تصحیح شده و انتشار یافته و خواه آنها كه خطی باقی مانده و جزء میراث موسیقی عربی قلمداد می‌شوند(۱)، مؤلفان و مصنفان آن بسیار بوده كه در كتب تاریخی و فهارس قدیمی عربی به اسامی آنها اشاره شده است. سرآغاز تحقیق و تألیف جدی در موسیقی زمانی بود كه یونس كاتب (ت ۱۴۸ ه / ۷۶۵ م) كتاب (الاغانی) كه ابوالفرج اصفهانی آن را اولین كتاب عربی در موسیقی دانسته، نگاشت و پس از آن، كتب دیگری به نگارش درآمد كه(۲) بیشترین آنها از بین رفته و یا در زیر انبوه خرابه‌های تمدن عربی كه در پی هجوم وحشیانه مغول به بغداد رخ داده، مدفون شده‌اند.آنچه از این نسخه‌ها در پیش روی ماست، بخشی از دست‌نوشته‌های زیاد موسیقی عربی است كه در كتابخانه‌های مختلف اروپایی پراكنده بوده و ما توانسته‌ایم بر آن وقوف یابیم.
۲ـ نسخه‌هایی كه هم‌اكنون معرفی می‌شوند شامل نسخه‌های عكسی موسیقایی هستند كه كتابخانه اداره فنون موسیقی وزارت فرهنگ و تبلیغات، آنها را به دست آورده است. برخی از این نسخه‌ها، تصحیح و انتشار یافته و برخی نیز با وجود اهمیت زیادی كه در تراث موسیقی عربی دارند هنوز به دست تصحیح و نشر سپرده نشده‌اند. این نسخه‌ها از كتابخانه‌های مختلف دنیا عكس‌برداری شده‌اند. انجام این مهم به دست صاحب اصلی آنها، استاد زكریا یوسف بوده كه پس از وفاتش این مجموعه را به كتابخانه یاد‌شده، سپرد. سپس برای گسترش این مجموعه از دست‌نوشته‌ها، سعی كردیم كه نسخه‌های عكسی دیگر كتابخانه‌های عمومی و شخصی عراق را نیز به آن بیفزاییم. برخی از این نسخه‌ها در برخی دیگر در هم آمیخته‌اند و بیشترین آنها فاقد نام مؤلف و كاتب و تاریخ تألیف و كتابت هستند كه در راستای تكمیل این نواقص، به منابع و مصادر مختلف مراجعه كردم و تا حد امكان برخی نواقص و كاستیها برطرف شد.
۱ـ الادوار فی‌التألیف:
به اصل این كتاب و مؤلف آن پی نبرده‌ایم. در بسیاری از جنبه‌ها، شبیه كتاب الادوار‌ِ ا‌ُرموی است. این نسخه فاقد اسم كاتب و تاریخ نسخه بوده و به خط‌ِ معمولی (/ مرسوم)، كتابت شده است.
۲ـ الادوار فی‌معرفه النغم و الادوار: (۳)
از صفی‌الدین عبدالمؤمن البغدادی (۶۹۳ ه / ۱۲۹۴م) (۴). این كتاب از ذخایر آثار‌ِ موسیقایی‌ِ باقی‌مانده در موضوع شناخت نغمهها، نسبت‌ِ ابعاد (/ فاصله‌ها) و ادوار‌ِ ایقاع (/ ضرب) میباشد و از ظریف‌ترین رسائل فنی در تعریفات و توصیفات موسیقایی به شمار می‌رود. مؤلف، این كتاب را در پانزده فصل، سامان داده(۵) و دكتر حسین علی محفوظ قبلا‌ً این نسخه را منتشر كرده است (بغداد ۱۹۶۱). این نسخه از كتابخانه السلطان احمدالثالث بوده و به تاریخ (۷۲۶ ه / ۱۳۲۵م) كتابت شده است. نسخه‌های موجود دیگر آن بدین قرارند:
الف) نسخه‌ای واضح‌الخط كه فاقد اسم كاتب و تاریخ كتابت است؛
ب) نسخه آكسفورد كه دارای خطی زیبا و فاقد تاریخ كتابت است؛
ج) مستنسخ از نسخهٔ مكتوب به خط سید عبدا… سهروردی به تاریخ (۷۲۷ ه ) كه كتابت آن در شعبان سال ۱۳۰۸ هجری به قلم السید یوسف به پایان رسیده است؛
د) نسخهٔ استانبول كه به خط نسخ‌ِ زیبا به سال ۶۳۳ هجری كتابت شده است.
۳ـ ارجوزه فی‌الاوزان:
به اسم ناظم این ارجوزه پی نبرده‌ایم. اول آن ناقص بوده و با این ابیات شروع می‌شود:
و بعد فاسمع یا صحیح الفهم
ارجوزه ببشره فی‌النظم
منها موازین الكلام المنتظم
و وزن زحمات الضروب المنتظم
اعلم بأن زنه‌الكلام
فی حركات صیغه النظام
این ارجوزه به خط واضح، كتابت شده است.
۴ـ ارجوزه فی‌الانغام:
از ناصر‌الدین بن اللخمی است(۶) و با این ابیات شروع می‌شود:
الحمدا… ولی الحمد
هادی الانام من سلیل الرشد
و افضل الصلاه و التسلیم
علی‌النبی المصطفی الكریم
این نسخه با خط واضح نگاشته شده و فاقد اسم كاتب و تاریخ كتابت است. در پایان آن شرحی از ابیات، آمده است.
۵ ـ ارجوزه (مباركه) فی شرح النغمات:
از شیخ جمال‌الدین عبدا… بن خلیل الماردینی یا (الماردانی) شافعی؛ (به جهت انتساب به مسجد ماردان در قاهره ۸۰۹ ه). این رساله، شامل قصیده‌ای است كه به شیوه موشحات به نظم كشیده شده است با این مطلع:
كم بات یرصد ناضری
بدر كغض ناضر
نسخه، واضح الخط است.
۶ ـ الانغام فی معرفه‌الانغام:
از شمس‌الدین الصیداوی (قرن ۸ ه )؛ شامل تخطیطات و دوایر و حقول می‌شود. سرآغاز آن چنین است:
و من یقل ان لها مثالا‌ً
منه اوقد ادعی محالا
خط آن به نسخ زیبا و واضح است و از نسخه اصلی در خزانه حكیم اوغلوعلی پاشا در تركیه عكس‌برداری شده است. این نسخه فاقد اسم و تاریخ ناسخ است.
۷ ـ اوراق متفرقه فی الموسیقی:
از تعدادی كتابخانه‌های اروپایی جمع‌آوری شده و شامل تخطیطات و دوایر اوزان موسیقی و تصویرهایی از آلات موسیقی قدیم می‌شود.
۸ ـ بلوغ المنی فی تراجم اهل الغنا:
از محمد افندی الكنجی؛ رساله‌ای است در موسیقی و نغمات و اوزان؛ آغاز آن چنین است:
«بسم‌ا… یا فتاح الحمدا… الذی زین من اختاره…»
۹ـ حاوی الفنون و سلوه المحزون:
از ابوالحسن محمد بن الحسن معروف به ابن الطحان (قرن پنجم هجری). این كتاب در تاریخ موسیقی عربی اهمیت ویژه‌ای دارد زیرا از تألیفات جدی در این زمینه بوده و مؤلف آن اهل صنعت‌ِ موسیقی. كتاب، موسیقی را از ناحیه عملی بررسی می‌كند و شامل دو قسمت صناعت و ذكر آلات و اوتار (وترها) می‌شود. روش مؤلف در ارائه مطالب، با روش دانشمندانی چون كندی و فارابی و ابن سینا متفاوت است.
تصحیح كامل این كتاب كه توسط مرحوم زكریا یوسف به انجام رسیده را ملاحظه كرده‌ام. این تصحیح همچنان نزد خانواده آن مرحوم نگهداری می‌شود.
۱۰ـ الدرالنظیم، المعروف به (ارشاد القاصد الی اسنی المقاصد):
از شمس‌الدین محمدبن‌ابراهیم بن‌ساعد الاكفانی (۷۴۹ ه).(۷) این كتاب شبیه دایره‌المعارف كوچكی در علوم موسیقی است. خطش معمولی است و فاقد تاریخ است.
۱۱ـ الشرفیه:
اثر صفی‌الدین الارموی (در گذشته ۶۹۳ ه / ۱۲۹۴ م)، از شهره‌ترین موسیقیدانان عرب و ماهرترین نوازندگان عود. مشهور است كه وی گامهای رایج‌ِ موسیقی عربی كه قبلا‌ً تداول داشته را تغییر داده است. رسالهٔ شرفیه از مهم‌ترین كتب میراث موسیقی عربی است كه در اواخر عصر عباسی تألیف یافته است.(۸) صفی‌الدین همچنین تألیفات دیگری دارد.(۹)این رساله توسط استاد هاشم الرجب تصحیح شده است. وی این تصحیح را به آكادمی عربی موسیقی ارائه داده است. در آنجا آورده كه استاد زكریا یوسف، تصحیحی از این رساله را به دست داده و من از این تصحیح بی‌اطلاعم.نسخه‌های موجود دیگر این رساله بدین قرارند:
الف) نسخه كتابت‌شده در بغداد به سال (۶۷۴ ه / ۱۲۷۶م) به قلم ساجوستانی با خط نسخ زیبا؛
ب) نسخهٔ ناقص‌الآخر با خط مرسوم كه فاقد تاریخ كتابت و اسم كاتب است؛
ج) نسخهٔ آكسفورد به قلم ماردینی كه واضح‌الخط است؛
د) نسخه‌ای تازه به خط فارسی معمولی كه دارای تملكات زیادی است؛
ه) نسخه‌ای به خط مرسوم به تاریخ ۱۰۱۴ ه .
و) نسخهٔ برلین كه فاقد تاریخ كتابت است.
۱۲ـ فی‌علم الانغام:
اثر شهاب‌الدین العجمی (متوفی در اواخر قرن ۱۵ ه). آغاز رساله: «بسم… الحمدلله رب العالمین .. فهذه رساله فی علم‌الانغام من ادوار شهاب الدین العجمی، و كیف ركب اصل الاصول و هوالرست…».
این رساله شامل ۱۵ برگ است و به خط معمولی و مرسوم كتابت شده است.
۱۳ـ الفتحیه فی‌الموسیقی:
از محمدبن عبدالحمید اللاذقی (در گذشته ۹۰۰ ه / ۱۴۹۵ م).(۱۰) این رساله از مشهورترین آثار خطی در موسیقی عربی به شمار می‌رود. لاذقی معاصر سلطان با‌یزید بن محمد عثمانی بوده و این كتاب را به وی اهدا كرده است.(۱۱) این اثر شامل یك مقدمه و تعدادی فصل است و كاتب آن علی‌بن خلیل به سال ۸۹۰ هجری یعنی در زمان حیات مؤلف، آن را كتابت كرده است.(۱۲)
۱۴ـ فی‌علم الموسیقی:
از فتح‌ا… الشیروانی (۸۹۱ ه.). این رساله را مؤلف به سلطان محمد فاتح‌بن مراد‌ِ ثانی‌ِ عثمانی تقدیم داشته است. نیز از بهترین تألیفات در نوع خود به شمار می‌رود. موضوعات مورد بررسی شامل: قواعد صوت، انواع آلات دارای یك وتر، ابعاد (= فواصل)، انواع، گامها، مقامات، اوزان، شعبه‌ها و ضربها و… می‌شود. همچون آرای دانشمندان صاحب اثر در موسیقی همچو فارابی، ابن‌سینا و صفی‌الدین مورد اشاره و نقد قرار گرفته است. این رساله به خط معمولی‌ِ واضح، كتابت شده است.
۱۵ـ فی‌علم‌الموسیقی:
این رساله مجهول المؤلف است. آغاز آن: «بسم… الموسیقی علم یبحث عن اصول النغم من حیث تتألف و تتنافر و عن احوال الازمنه المتخلله بینها…». این نسخه فرسوده است و فاقد اسم كاتب و تاریخ كتابت. نیز شامل ۵ ورق بوده و به خط معمولی نگاشته شده است.
۱۶ـ فی معرفه النغمات الثمان:
مجهول المؤلف؛ رساله‌ای در نغمات هشتگانه و شرح آنها. این رساله را فارمر همراه با مقدمه و ملاحظات، به چاپ رسانده است. نیز آن را در مجله الجمعیه الملكیه الآسیویه (شماره آوریل ۱۹۳۱) و (ژانویه ۱۹۳۲) به زبان انگلیسی ترجمه كرده است.(۱۳)
۱۷ـ فی‌الموسیقی:
این رساله كه شامل دو ورق می‌شود و به خط معمولی كتابت شده فاقد اسم مؤلف است.
۱۸ـ فی‌الموسیقی:
فاقد اسم مؤلف؛ آغاز آن چنین است: «… اما بعد، یقول العبد الفقیر الاستاذ عبدالقادر عفاا… عنه فی ذكرالانغام و اصواتها…». این رساله به خط عادی كتابت شده است.
۱۹ـ فی‌الموسیقی:
از صفری (۷۶۴ ه)؛ آغاز آن: «الحمدلله الذی خلق‌الانسان لمعرفته و الهمه جواهر حكمته و شرفه بنطق اللسان». آخر این نسخه در برگیرنده ارجوزهٔ ماردینی بوده و در جامع اموی استنساخ شده است.
۲۰ـ الكبری فی التألیف یا الكتاب الاعظم فی‌التألیف:
رساله كوچكی شامل ۱۳ صفحه كه به خط نسخ معمولی كتابت شده است و از رسائلی است كه پژوهشگران و از جمله فارمر آن را به كندی نسبت داده‌اند.(۱۴) و این به جهت تشابه كامل آن با رسائل سابق كندی بوده است اما ترجیحا‌ً میتوان گفت این رساله همانی است كه ابن‌ندیم و قفطی و ابن ابی اصیبعه با عنوان: الرساله الكبری فی‌التألیف از آن یاد كرده‌اند.این رساله شامل بررسی نغمات و الحان همراه با تفصیلات و براهین می‌شود.(۱۵) نیز فصلی را با این عنوان داراست: «العلل النجومیه و فیها یبین الكندی وجود علاقه بین الموسیقی و الافلاك كما تحدث عن اوتارالعود». این اثر از رسائل مهم به شمار می‌رود زیرا شامل تمرین نواختن عود بوده و نیز به شیوه موسیقی معروف آن زمان مدون شده است.(۱۶) این نسخه، عكسی است از نسخهٔ اصلی برلین، ضمن مجلدی كه شامل تعدادی از رسائل به شماره ۵۵۳۰ می‌شود. استاد زكریا یوسف در خلال كتابش (مؤلفات الكندی الموسیقیه) آن را تصحیح و به چاپ رسانیده است.(۱۷)
۲۱ـ الكندی فی خبر تألیف الالحان:
از فیلسوف، یعقوب بن اسحاق الكندی (۲۶۰ ه / ۸۷۳ م). (۱۸) نسخهٔ عكسی از لایپزیك به سال ۱۹۳۱ میلادی؛ منقول از نسخهٔ موزه بریتانیا مكتوب به سال ۶۲۱ هجری در دمشق. ابن ندیم به این رساله اشاره داشته است.(۱۹) حاوی مجموعه‌ای از رسائل موسیقایی به دو زبان عربی و فارسی و شامل ۷ صفحه به خط فارسی ظریف بوده و اول آن افتادگی دارد. تفصیل مطالب در مورد این رساله را استاد زكریا یوسف در كتابش (مؤلفات الكندی الموسیقیه) صفحه ۱۲ به دست داده است. موضوع این رساله در صناعت‌ِ تألیف ]الحان] است و عنوان كتاب را خود كندی انتخاب كرده و ابن ندیم نیز به آن اشاره كرده است.این رساله شامل تعدادی مقاله و فصول و بر اساس تقسیم‌بندی معهود در دیگر رساله‌ها می‌شود. كندی در آن به بررسی ابعاد، اجناس، جموع، مقامات، انتقالات و تألیف‌ِ آهنگ پرداخته است.نسخه خطی این رساله در دنیا یكی بیش نیست. نیز این از مهم‌ترین رساله‌های كندی در موسیقی به شمار می‌رود. این رساله را دكتر روبرت لاخمان (شرق‌شناسی) و دكتر محمود حنفی با ترجمه آلمانی آن به چاپ رسانیده‌اند. استاد زكریا یوسف نیز آن را در ضمن مؤلفات موسیقی كندی به بغداد در سال ۱۹۶۲ انتشار داده است.
۲۲ـ الكندی (مختصر الموسیقی فی تألیف النغم و صنعه العود):
كندی این رساله را به جهت احمد بن معتصم نگاشته است. این رساله كوچك شامل ۶ صفحه به خط نسخ معمولی و غیرمضبوط میباشد و شامل بررسی الحان و صوت و فرق بین صوت / صدا و طنین و بین لحن و تلحین (آهنگ‌گذاری) می‌شود. (۲۰) این رساله، منسوب به كندی بوده و ترجیحا‌ً میتوان گفت همان رساله‌ای است كه ابن ابی‌اصیبعه با همین عنوان از آن یاد كرده است.(۲۱)فارمر نوشته: این رساله برای مستشرقین تا سال ۱۹۲۶ ناشناخته بود. در همان سال بود كه این رساله كشف شده و به كندی منسوب شد.(۲۲) نسخه، عكسی از نسخه برلین به شماره ۵۵۳۱ است و زكریا یوسف در ضمن (مؤلفات الكندی الموسیقیه) آن را تصحیح و به چاپ رسانید.
۲۳ـ زین‌الالحان فی‌التألیف الاوزان:
از لاذقی (ت ۹۰۰ ه / ۱۴۹۵ م) صاحب (الرسالهٔ الفتحیه). این كتاب كوچك، حاوی اطلاعاتی مهم در انغام و اصول آن است.
۲۴ـ شرح‌الادوار (المعروف به شرح مولانا مبارك شاه):(۲۳)
اثر علی بن محمد بن علی، معروف به شریف جرجانی ـ (۸۱۶ ه / ۱۴۱۳ م)؛ فیلسوف و از كبار علمای عربیت و دارای تألیفات بسیار كه سخاوی بدانها اشاره داشته است.(۲۴) این كتاب شرح كتاب الادوار‌ِ صفی‌الدین ارموی بغدادی (ت ۶۹۳ ه / ۱۲۹۴ م) بوده اما حاوی توضیحات و اطلاعات زیادی است. سخاوی به اهمیت این شرح، اشاره داشته است. (۲۵) وجه تسمیه آن به شرح مولانا مبارك شاه (زنده به سال ۷۷۷ ه)، این بوده كه وی استاد جرجانی و شیخ او بوده است.(۲۶) مؤلف كتابش را به شاه شجاع (پادشاه شیراز) (ت ۷۸۸ه) تقدیم كرده است.(۲۷) فارمر از آن چنین گفته: «… در حقیقت بخش بزرگی از این رسالهٔ دلچسب، یافت نشده، جز كتاب الموسیقی الكبیر فارابی».این شرح شامل ۱۵ فصل می‌شود. چنان كه كتاب صفی‌الدین نیز چنین است اما آرا و افكار مبتكرانه زیادی ـ خاصه در قواعد صدا ـ به چشم می‌آید. این نسخه از نسخهٔ اصلی كتابخانه لندن فاكسیمیله شده و دارای خط زیبایی است. نسخه دیگر آن همان نسخه استانبول (كتابخانه سلطان احمد ثالث) به خط عبدالملك‌بن بدر العاصی البلخی مكتوب به سال ۸۳۸ هجری میباشد.
۲۵ ـ شرح ارجوزه الانغام للاربلی: (۲۸)
اثر شیخ ابوعبدا… بدر‌الدین الاربلی (۷۲۹ه) كه اسم شارح آن معلوم نگردید. این ارجوزه به سال ۷۲۹ هجری / ۱۳۲۸ میلادی به رشته نظم كشیده شده است. ذكر شیخ اربلی در متون عدیدهٔ تاریخی رفته است.(۲۹) این شرح پیرامون ارجوزه‌ای است با این مطلع:
الحمدلله علی انعامه
حمد یكافی الفضل فی‌اقسامه
ثم الصلاه والسلام التالی
علی‌النبی احمد و الآل
این شرح شامل مسائلی كه ناظم بدان پرداخته نیز می‌شود همچون:
۱ـ شناخت اصول نغمهها / نغمه‌پردازی؛
۲ـ تناسب بین اصول و اركان و اخلاط [چهارگانه]؛
۳ـ ذكر بحور نغمات اصولی چهارگانه؛
۴ـ ذكر بحور هشتگانهٔ منشعب از اصول چهارگانه؛
۵ـ ذكر ترتیب نغمات دوازده‌گانه؛
۶ـ ذكر اوزان ششگانه؛
۷ـ ذكر شواذ‌ِ سه‌گانه منشعب از اوزان ششگانه؛
۸ـ ذكر نغمات دوازده‌گانه‌ای كه صفی‌الدین بدان اشاره كرده؛
۹ـ ذكر نغمات و زوائد؛
۱۰ـ بیان تأثیر نغمات در مزاجها؛
۱۱ـ توصیه‌ای به نوازندگان؛
۱۲ـ پایان رساله:
وعده المجموع من نظامی
بیت و مائه مع الختام
وكملت ارجوزه الانغام
و الحمدلله علی الانغام
۲۶ـ شرح ارجوزه النغمات:
از محمدبن محمدبن احمد‌الذهبی (معروف به ابن صباح قرن ۸ ه)؛ آغاز نسخه: «ان فن الموسیقی یقتصر الی نغمات و ضروب فثبت ذلك فی‌كتابی هذا، و خرجت به من نغمات و طروب و جعلتها ابواب نهایه الطالب و المطلوب، فاول ما نذكر النغمات و دوائرالطرب…». این ارجوزه كه مورد شرح قرار گرفته با این بیت آغاز می‌شود:
دست عراق اوزهم فیروز
فروعها بینها مذكور
این نسخه به خط واضح نگاشته شده است.
۲۷ـ قصائد فی‌الذكر و المدائح النبویه:
از عبدالغنی النابلسی (متوفی ۱۱۴۳ ه / ۱۷۳۱م)؛(۳۰) شاعر صوفی و كثیرالتصنیف.(۳۱) این نسخه شامل قصاید و مدایح در غزل صوفی و مدح نبوی می‌شود و حدیث الخط بوده و فاقد اسم كاتب و تاریخ كتابت است.۲۸ـ قصائد فی‌الغزل:
از جلال‌الدین السیوطی (۹۱۱ه/ ۱۵۰۵ م)؛ حافظ و مورخ و ادیب كه صاحب تألیفات زیادی بوده. آغاز این نسخه افتادگی دارد و این چنین آغاز می‌شود:
فكم حملوا وفد الحجیج و زودوا
الی ان أتی اوطانه لم یخف جهلا
اولئك قوم سید الخلق منهم
فقد احرزوا العلیا، و استكملوا المجدا
این نسخه به خط معمولی كتابت شده و اول و آخر آن ناقص بوده و شامل ۹ برگ / ورق میباشد.
۲۹ـ قول اقلیدس علی‌اللحون:
كتابی است در علم موسیقی كه به عناوین دیگری نیز آمده است. به اصل این مخطوط و نسبت و تاریخ تألیف آن وقوف نیافته‌ام. آغاز آن چنین است: «بسم‌ا… و ما توفیقی الا بالله، قول اقلیدس علی اللحون و صنعه المعارف، فی‌مخارج الحرف و مسالك الاحادیث و جداول الحكماء و نحوالنحویین و اقوال فیثاغورس». در این كتاب شناخت لحنها، به استقصا مورد بررسی قرار گرفته است. آخر این رساله ناقص بوده و به خط نسخ‌ِ لطیف، كتابت شده است.
۳۰ـ الكافی الموسیقی: (۳۲)
از ابومنصور الحسین بن زیله (متوفی ۴۴۰ ه) (۳۳) از خواص شاگردان ابن سینا و ریاضیدان و متخصص در صناعت موسیقی و دارای تألیفات فراوان. این نسخه عكسی است از نسخهٔ موزهٔ بریتانیا. آغاز آن چنین است: «بسم… كتاب الكافی فی‌الموسیقی لابی منصورالحسین بن محمدبن محمدابن عمربن زیله…». این نسخه مشحون از خطاهای نحوی و تحریفات لغوی است. استاد زكریا یوسف نوشته: «این نسخهٔ موزهٔ بریتانیا تاكنون در پندار شرق‌شناسان تنها نسخه شناخته شده در دنیا بوده اما با تحقیقاتی كه در این موضوع به عمل آوردم معلوم شد كه نسخه دومی از آن در خزانه رضا در رامپور هند موجود است.»
كتاب الكافی از مهم‌ترین آثار در تاریخ موسیقی عرب است زیرا مؤلف آن بر منابع عربی‌ای كه برخی از آنها از میان رفته‌اند تكیه و رجوع داشته است. در این كتاب نظرات و آرایی آمده كه با مطالب موجود در مؤلفات كندی و فارابی سازگاری ندارد.نسخه دیگر آن، نسخه لاهور است كه به خط فارسی واضح به سال ۱۰۷۳ كتابت شده و مقابله آن با اصل در همان تاریخ به انجام رسیده است.
۳۱ـ كتاب فی‌الموشحات:
نام مؤلف آن بر من پوشیده مانده اول آن «بسم… من فرط نار اشتیاقی و لهفتی و احتراقی، الفت حال التلاقی، موشحافی العراق…». این نسخه شامل ۷ ورق و به خط عادی كتابت شده است.
۳۲ـ كشف الهموم و الكرب فی‌شرح آله الطرب:
مجهول‌المؤلف. فارمر تألیف آن را ترجیحا‌ً در قرن پانزدهم میلادی (قرن ۹ هجری) و مؤلف آن را اهل مصر، دانسته است.(۳۴) این رسالهٔ مفصل كه پیرامون آلات موسیقی نگاشته شده مباحثی در مورد تركیب ارغن (ارغنون)، عود، چنگ، سنتور، دف و شبابه (نی / مزمار) همراه با عكسهایی از این آلات دارد. این نسخه، كامل بوده و واضح‌الخط و از نسخهٔ كتابخانه نور عثمانیه در استانبول عكس‌برداری شده است.
۳۳ـ كمال ادب‌الغناء:
از حسن بن احمد بن‌علی الكاتب، زنده در سال ۶۲۵ هجری مؤلف به سال ۶۲۵ هجری از تألیف آن فراغت یافته است. كتاب از بهترین آثار تألیف یافته در این دوره بوده و شامل ۴۳ فصل میباشد كه در آن از موسیقی، طرب، غناء، الحان، ایقاعات، اوتار و طرائق و ویژگیهای اخلاقی و فنی مغنی و نیز از آلات و الحان سخن رفته است. این نسخه كه دارای خط زیبایی بوده توسط استاد زكریا یوسف تصحیح و انتشار یافته است.(۳۵) ویژگی نسخه دیگر آن این است كه دارای تملكات زیادی بوده و فاقد تاریخ و به خط ثلث زیبا، كتابت شده است.
۳۴ـ كنزالطرب و غایه‌الارب:
از شمس‌الدین الصیداوی (قرن ۸ ه). اثری است در موسیقی و آلات همراه با اشعار و اراجیز. حاج محمد بن محمود دمشقی بیروتی این كتاب را از روی نسخه‌ای كتابت شده به سال ۱۳۲۰ هجری، استنساخ كرده است. این نسخه از آخر افتادگی دارد.
۳۵ـ المجموع فی علم الموسیقی و الطبوع:
اثر عبدالرحمن بن عبدالقادر (ت ۱۰۹۶ه). ارجوزه‌ای است در موسیقی كه به خط مغربی كتابت شده و فاقد اسم ناسخ و تاریخ ن‍َسخ میباشد. فارمر بخشی از آن را در قسمت اول از (مجموعه الكتاب الشرقیین عن الموسیقی) چاپ كرده و در همان منبع به زبان انگلیسی برگردان كرده است(۳۶).
۳۶ـ المدخل الی صناعه الموسیقی:
از فارابی (ت ۳۳۹ ه / ۹۵۰ م). آغاز آن: «… ذكرت تشوقك النظر فیما تشتمل علیه صناعه علم الموسیقی المنسوبه الی القدماء و سألتنی ان أثبته فی كتاب أولفه و اتحری فیه شرحه و تكثیفه بما یسهل علی الناظر فیه…». فارابی این كتاب را به عنوان درآمد كتاب (الموسیقی الكبیر) و جزئی از نگاشته است.(۳۷) از این كتاب تعدادی نسخه دیگر در كتابخانه‌های اروپا یافت شده است.(۳۸) این نسخه كه عكسی از نسخهٔ مجمع‌العلمی العراقی به شماره ۱۲۷۵ هجری است به خط معمولی جدید كتابت شده است.
۳۷ـ كتاب المصوتات الوتریه من ذات الوتر الواحد الی ذات العشره اوتار:
رساله كوچكی از كندی است در ۱۵ صفحه، مكتوب به خط نسخ نسبتا‌ً خوب، كاملاً مضبوط نشده و شامل ۵ فصل میباشد كه كاتب آنها را مقالات نامیده است. این نسخه حاوی مقالهٔ اول و دوم و بخشی از مقاله سوم است و در این صورت بخشی از آن از میان رفته است. كندی در این مقالات باقی‌مانده از این مباحث سخن رانده است(۳۹)
۱ـ دلایل فلسفی تعداد وترها در سازهای موسیقی؛
۲ـ تأثیر آهنگها در انسان و حیوان؛
۳ـ لوازم و مقدمات كاری یك موسیقیدان؛
۴ـ آهنگ‌سازی و تأثیر آن در روح؛
۵ـ ایقاعات و تأثیر آن در روح؛
۶ـ قوانین انتقال از یك ایقاع (ضرب) به ایقاع دیگر؛
۷ـ نغمات وترهای عود و هم‌سازی آنها با افلاك؛
۸ـ تركیب نغمات اوتار و تأثیر آن در طبایع انسان؛
۹ـ برخی اشعار و ایقاعاتی كه آهنگ‌گذاری شده‌اند.
۳۸ـ معرفه‌الرتب و المراتب:
مؤلف ناشناخته. آغاز آن: «باسم… كتاب فیه الرتب و له عقل نسب (كذا)» و انجام آن: «… و لعن ا… من یعلم هذه الدائره لامره (كذا) اولاحمق و لعن‌الله لمن بخل به علی اهله و الحمدلله وحده…». این نسخه به خط نسخ زیبا، كتابت شده است.
۳۹ـ الملاهی:(۴۰)
از ابوطالب المفضل بن سلمه النحوی اللغوی (وفات ۲۹۰ ه / ۹۰۲ م)(۴۱) از علمای لغت و صاحب تألیفات و استدراكات بر كتاب العین [خلیل]. این كتاب در میان آثار موسیقایی اثر ارزشمندی است. عباس العزاوی آن را در ضمن كتابش «الموسیقی العراقیه فی عهدا‌المغول و التركمان ص۷۱» همراه با حواشی به چاپ رسانید. این نسخه به یاقوت مستعصمی منسوب است و بر آن تملكات زیادی مندرج است.
۴۰ـ الموسیقی الكبیر:(۴۲)
از ابونصر محمد بن محمد بن طرخان الفارابی (ت ۲۳۹ه). این كتاب شاید از مشهورترین آثار فارابی بوده كه در آن تمامی ابعاد صناعت عملی و نظری موسیقی را مورد بررسی قرار داده است. فارابی كتاب را به دو بخش تقسیم كرده: بخش اول شامل درآمد صناعت موسیقی و بخش دوم شامل اصول صناعت موسیقی و ذكر سازهای مشهور و ایقاعات در الحان جزئی می‌شود. نسخه‌های دیگر این كتاب بدین قرار است:
۱ـ نسخه میلانو: واضح‌الخط؛ مكتوب به سال ۷۴۸ هجری
۲ـ نسخه لیدن [هلند]: با كتابتی دقیق به خط خلیل بن احمد بن خلیل به سال ۹۴۳ هجری
۳ـ نسخه مادرید: كتابت مغربی؛ بدون تاریخ؛ به خط ابوالحسن بن ابی‌كامل الكردی؛
۴ـ نسخه استانبول: به خط نسخ واضح؛ وجود دو صفحه حاوی یك قصیده در آخر آن؛ كتابت آن به سال ۹۳۸ هجری در قالب ۲ جزء و به خط عادی بوده است؛
۵ـ نسخه‌ای به قلم علی بن رستم الكبشی به سال ۶۵۴ هجری
۴۱ـ المیزان فی علم الادوار و الاوزان:
مجهول المؤلف؛ از تألیفات قرن هشتم هجری؛ مكتوب به سال ۸۴۷ هجری ناقص المتن از باب هفتم تا آخر؛ حاوی فوایدی در علم موسیقی و اراجیز در آهنگها، مكتوب به خط معمولی و غیر واضح در برخی جاها.
پی‌نوشت :
۱ـ همه آنچه از این دست‌نوشته‌ها كه به زبان عربی نگاشته شده را نمی‌توان به تمام جزء میراث موسیقی عربی قلمداد كرد بلكه برخی از این دست‌نوشتها و به‌ویژه نسخه‌هایی كه در این مجموعه از آنها یاد شده، گرچه به زبان عربی به نگارش درآمده اما بسیاری از مباحث و اصول آن با حوزه موسیقی ایران زمین پیوند می‌خورد. از جمله كتاب معروف الادوار‌ِ صفی‌الدین ارموی ـ كه نسخه‌هایی از آن در پی معرفی خواهند شد ـ یكی از تألیفات بسیار مهم در موسیقی ایران و اكثر سرزمینهای اسلامی به شمار می‌رود و به زبان عربی نگاشته شده است. (مترجم)
۲ـ برای آگاهی از این دست كتب و مصادر قدیمی بنگرید به: المخطوطات الموسیقیه العربیه، مصادرها و اثرها فی اورپا، عادل كامل الآلوسی، مجله القیثاره، بغداد، العدد ۵۵، تموز ۱۹۷۸.
۳ـ این كتاب به نامهای دیگری نیز شناخته می‌شود:
ـ الادوار فی معرفه النغم و نسب الابعاد و ادوار الایقاع؛
ـ الادوار فی معرفه النغم و الاوتار؛
ـ مختصر فی‌معرفه النغم؛
ـ الادوار و‌الایقاع؛
ـ الادوار فی حل‌ّ الاوتار
اما از آنجا كه احتمالا‌ً اقدم و اصلح نسخهٔ شناخته شده همان نسخه كتابخانه نور عثمانیه (استانبول) به شماره ۴/۳۴۵۳ با تاریخ ۶۳۳ ه / ۱۲۳۵ م با عنوان كتاب الادوار فی الموسیقی مشخص شده؛ اطلاق این عنوان نسبت به دیگر اسامی صحیح‌تر به نظر می‌رسد، رك: كتاب الادوار فی‌الموسیقی (ترجمه فارسی به انضمام متن عربی)، مترجم: ناشناخته، به اهتمام آریو برزین رستمی، تهران، میراث مكتوب، چ اول، پاییز ۸۰ ص سیزده. (مترجم)۴ـ برای شرح حال او نگر: فوات الوفیات ۲/۳۶؛ تاریخ العراق بین‌احتلالین ۱/۳۸۴ [الادوار فی‌الموسیقی همان ص ۱۳ ـ ۱۸ مقدمه؛ نام نامهٔ موسیقی ایران زمین، مهدی ستایشگر، تهران: اطلاعات، چ اول ۱۳۷۶ ج ۳ ص ۳۴۵ به بعد؛ دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، ج ۷ صص ۳۶۵ ـ ۳۶۰] (مترجم).
۵ـ صفی‌الدین در كتاب الادوار اشاره‌هایی به طریقهٔ نگارش آهنگ نموده و «طریقه من نوروز فی‌ضرب الرمل» را با اسامی نغمهها به صورت یح، یه، یب، ی، یب، ی، ح، ه ، ج و تعداد نقرات آن ذكر نموده است. این آهنگ توسط مرحوم حسین‌علی ملاح ولی به طور صحیح و كامل توسط فرهاد فخرالدین با خط نت به نگارش درآمده است. (رك نام نامه موسیقی ایران زمین همان ج ۳، ص ۳۴۸). (مترجم)
۶ـ به شرح حال مؤلف / ناظم، دسترسی پیدا نكردم.
۷ـ فارمر از او با نام «ابن سعید الاكفانی» یاد كرده (مصادرالموسیقی العربیه ص ۸۹).
۸ـ این رساله كه حدود سی سال پس از كتاب الادوار و در پنج مقاله ـ هر مقاله دارای چند فصل است ـ تألیف شده است دربردارندهٔ مباحث علوم نظری و عملی موسیقی میباشد. چنان‌كه از مقدمه رساله برمی‌آید مؤلف در رسالهٔ خود از شیوه حكمای یونانی پیروی كرده و ضمن بررسی نظرات ابونصر فارابی (۳۳۹ ـ ۲۵۹ ه ق/ ۹۵۰ ـ ۸۷۲م) و ابوعلی‌سینا (۴۲۸ ـ ۳۷۳ ه ق / ۱۰۳۷ ـ ۹۸۰ م) خود مطالب جدیدی بر آنها افزوده است… تصحیحی تحقیقی از رساله شرفیه در سال ۱۹۸۲ م (۱۴۰۳ ه ق به اهتمام) الحاج هاشم محمد الرجب چاپ و منتشر شده همچنین نسخهٔ رساله شرفیه متعلق به كتابخانه سلطان احمد سوم به شماره ۳۴۶۰ به همراه نسخهٔ شماره ۳۶۵۳ كتاب الادوار از كتابخانه نور عثمانیه استانبول به صورت عكسی در سال ۱۹۸۴ میلادی به زیور طبع آراسته گردیده و ترجمه فرانسه این رساله و كتاب الادوار در جلد سوم موسیقی عرب اثر درلائژه چاپ شده است. به پایه تحقیقاتی كه تاكنون صورت پذیرفته، اقدم نسخه‌های رساله شرفیه به شماره ۵۷۳ و تاریخ كتابت ۶۶۶ ه ق (۱۲۶۷م) در كتابخانه دانشگاه ییل (آمریكا) قرار دارد. (به نقل از كتاب الادوار فی‌الموسیقی، همان صص هفده ـ هیجده مقدمه). (مترجم)
۹ـ از آثار دیگر صفی‌الدین: كتاب (الادوار)، (الایقاع) به زبان فارسی، (الكافی من الشافی)، (العروض و‌القوافی و البدیع).
۱۰ـ در مورد تاریخ وفات وی اختلاف است؛ نگر: العزاوی، الموسیقی العراقیه فی عهد المغول و التركمان ص ۶۴؛ كشف الظنون ۱۲۳۶؛ الزركلی، الاعلام ۷/۵۹؛ كحاله، معجم‌المولفین ۱۰/۱۳۱.
۱۱ـ وی كتاب دیگری به نام الزین الالحان فی علم التألیف و الاوزان دارد.
۱۲ـ پدر انستاس كرملی، یكی از نسخه‌های این دست نوشته (یعنی نسخهٔ تكیهٔ خالدیه) را در مجله المشرق ۴ (بیروت ۱۹۰۱) صص ۴۷۶ ـ ۴۷۸ معرفی و شناسانیده است.
۱۳ـ العلوجی: رائدالموسیقی العربیه، ص ۵۸، بغداد ۱۹۶۴.
ـ۱۴ H.G. Farmer: Historical Faets for the Arabian Musical influence p. ۲۵۶ – ۲۵۷.
۱۵ـ زكریا یوسف [در كتاب مؤلفات الكندی الموسیقیه]، كندی را نخستین كسی میداند كه از گام عربی نام برده است و نظرات وی را پایه‌ای برای مباحث موسیقیدانان بعد از وی نظیر فارابی دانسته است. یوسف شوقی [در كتاب رساله الكندی فی خبرالصناعه التألیف] نیز كندی را نخستین كسی میداند كه نغمات را با حروف ابجد نامگذاری كرده و این روش در اروپا تا قرن دهم شناخته شده نبوده است. علی‌رغم برخی پراكندگیهای مباحث و استفادهٔ وافر از یك یا چند واژهٔ خاص در معانی مختلف باز هم آنچه تا حد زیادی به چشم می‌خورد حضور مؤثر كندی در جهت تثبیت واژگان موسیقایی در تاریخ موسیقی عرب و به تبع آن بخش عمده‌ای از موسیقی نظری ایران است. (به نقل از: معرفی پنج رسالهٔ موسیقی از كندی، حمیدرضا پاسوار، فصلنامه موسیقی ماهور، شماره ۱۶، تابستان ۱۳۸۱ ص ۱۳۴). مترجم
۱۶ـ این تمرین، قدیم‌ترین سند موسیقایی در یك آهنگ تدوین‌یافته عربی است. این قسمت از رساله توسط استاد زكریا یوسف تحت عنوان (تمرین نواختن عود) به طور جداگانه همراه با علامات جدید موسیقی و چاپ عكس متن‌ِ دست‌نوشته، انتشار یافته است.
۱۷ـ مؤلفات الكندی الموسیقیه بغداد، ۱۹۶۲ص ۲۹.
۱۸ـ رك: فهرست ابن الندیم (چاپ فلوگل)، ۲۵۵ ـ ۲۶۱؛ البیهقی، تاریخ حكماء الاسلام ۴۱؛ القفطی، اخبار الحكماء ۲۴۰.
۱۹ـ ابن ندیم همان.
۲۰ـ در مورد مقوله لحن و تلحین رجوع كنید به: نگاهی اجمالی به سیر تحول مفهوم لحن در موسیقی جهان اسلام، هومان اسعدی، فصلنامه موسیقی ماهور، شماره ۱۳، پاییز ۱۳۸۰ ص ۵۷ به بعد. (مترجم)
۲۱ـ طبقات الاطباء ۱/۲۲۳؛ زكریا یوسف: مؤلفات الكندی الموسیقیه ص ۲۷، بغداد ۱۹۶۲.
ـ ۲۲ H.G. Farmer: The influence of Music From Arabic sources, London ۱۹۲۶, p.۱۵.
۲۳ـ نام دیگری از این شرح كه به آن برخورد كردم: شرح المختصر فی‌الموسیقی است.
۲۴ـ الخونساری: روضات الجنات؛ الزركلی: الاعلام ۵/۱۵۹.
۲۵ـ الضوء اللامع: ۵/۳۲۸.
۲۶ـ همان منبع.
۲۷ـ در میان منابع و تراجم چیزی كه بیانگر پرداختن مبارك شاه به شرح مذكور باشد نیامده است.
۲۸ـ نگر: مجله المشرق، الجزء ۱۲، ص ۸۹۷، این كتاب با نام جواهر النظام فی معرفه الانغام نشر یافته است.
۲۹ـ بنگرید به: الموسیقی العراقیه… همان، پیوست سوم ص ۱۰۳.
۳۰ـ تاریخ الجبرتی ۱/۱۵۴؛ زكی مبارك: التصوف الاسلامی ۲/۳۱۲.
۳۱ـ از تألیفات موسیقایی او: ایضاح الدلالات فی سماع الالات است كه به چاپ رسیده است.
۳۲ـ این رساله را استاد زكریا یوسف در قاهره به سال ۱۹۶۴ تصحیح و به چاپ رسانیده است.
۳۳ـ تاریخ الحكماء ص ۹۹؛ كشف الظنون / ۱/۸۶۲؛ عیون‌الانباء ۲/۱۹؛ الاعلام ۲/۲۷۸.
۳۴ـ فارمر: مصادرالموسیقی العربیه، ص ۱۱۱.
۳۵ـ مجله المورد البغدادیه،العددالثانی، المجلدالثانی، سنه ۱۹۷۳ ص ۱۰۱ـ ۱۵۴؛ نیز استاد غطاس عبدالملك خشبه در المكتبه العربیه به سال ۱۹۷۵ میلادی آن را انتشار داده است. همچنین دكتر حسین علی محفوظ شرحی بر این نسخه نوشته است، مجله القیثاره، العدد ۳۷، كانون الثانی ۱۹۷۷، ص ۱۲.
۳۶ـ منظومه دیگری در نغمات و طبایع آن كه مأخوذ از این كتاب است موجود میباشد كه فارمر آن را با ترجمه انگلیسی در مجله الجمعیه الملكیه الاسیویه، لندن (آوریل ۱۹۳۱) و (ژانویه ۱۹۳۲) به چاپ رسانده است. نیز رك به رائد الموسیقی العربیه. همان.
۳۷ـ كتاب موسیقی كبیر فارابی در سال ۱۹۶۷ در قاهره به چاپ رسید. استاد زكریا یوسف كار تصحیح این كتاب را نیمه تمام رها كرده است.
۳۸ـ العلوجی: رائدالموسیقی العربیه همان ص ۴۱ ـ۴۲.
۳۹ـ مؤلفات الكندی الموسیقیه همان ص ۲۰.
۴۰ـ جیمز روبینز این كتاب را به انگلیسی ترجمه كرده و آن را همراه با حواشی و تحقیقات هنری فارمر و تصحیحات ك‍ُرنكو در سال ۱۹۳۸ در مجله الجمعیه الاسیویه به چاپ رسانیده است. نسخه‌ای از این مطبوع در كتابخانه موزه عراق موجود است.
۴۱ـ معجم‌الادباء ۷/۱۷۰.
۴۲ـ تصحیح و نشر این نسخه در قالب مجلدی ضخیم توسط استاد غطاس عبدالملك خشبه تحت نظارت و مراجعه دكتر محمود احمد حنفی به انجام رسیده است. [این كتاب به فارسی نیز ترجمه شده است: رك كتاب موسیقی كبیر، تألیف ابونصر فارابی، ترجمه دكتر آذرتاش، آذرنوش، چاپ اول پاییز ۱۳۷۵، تهران پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی] (مترجم).
نوشته:عادل کامل آلوسی / ترجمه:حسین علینقیان
