درباره پیر بولز آهنگساز فرانسوی

تولد: ۲۶ مارس ،۱۹۲۵ مونت بریسون، فرانسه
«موسیقی باید یك جادو و تشنج جمعی باشد.»
پیر بولز
هرگاه آهنگساز از متدهای انتزاعی و منطقی در راستای تسلط بر تمامی جنبه های یك اثر موسیقایی استفاده كند، امری شگفت انگیز حادث می شود. نتیجه كاملاً منطقی و از پیش تعیین شده صدا نمی دهد و قطعه، اتفاقی یا بداهه جلوه می كند. این دوراهی بر سر راه آهنگسازان در اواسط قرن بیستم قرار داشت و موسیقی بولز، عكس العملی در پاسخ به این مسئله بود. در كنسرواتوار پاریس زیر نظر استادش مسیان به فراگیری هارمونی پرداخت و شدیداً تحت تاثیر ساختار دقیق آثار او قرار گرفت، ولی برخلاف مسیان تكنیك های سریال و دوازده تنی مكتب دوم وین را به كار می گرفت. كنترپوان را توسط آندره ورابور و موسیقی دوازده تنی را زیر نظر رنه لایبوویتس فراگرفت. علایق مسیان در ریتم و فرم های غیرقابل توسعه موسیقی اروپایی را در راستای سنت شوئنبرگی لایبوویتس به ارث برد. تقابل این دو تاثیر دركارهای نیرومند و درهم گسیخته ای نظیر سونات های شماره یك و دو (۱۹۴۶ و۱۹۴۸)برای پیانو و كتاب كوارتت زهی (۱۹۴۹) برای كوارتت به خوبی دیده می شود. احساسات قوی و پرتپش اوایل كارش متناسب با اشعار رنه شار نیز بود كه در آثاری نظیر چهره ازدواج (برای اركستر مجلسی و دو عدد امواج مارتنو) و خورشید آب ها (۱۹۴۸) به چشم می خورد. با وجود این تاثیرات، او به سوی مهار كامل تمام عوامل موسیقی خود پیش می رفت. او با حذف (به گفته خودش انهدام) ایده های رسمی (سونات، فوگ و…) كه هنوز اساس كار بسیاری از آهنگسازان را شكل می داد، یك قدم نیز فراتر رفت و نتیجه نوعی موسیقی كاملاً انتزاعی است كه در ظاهر هیچ ارتباطی با گذشته ندارد. برای مثال در ساختارهای شماره یك (۱۹۵۲) برای دو پیانو، تكنیك سریالیسم كامل را به كار گرفت. تقریباً تمام عناصر موسیقایی نظیر ارتفاع اصوات، رنگ و دوام صدا با روابط آبستره ای كه قبل از نوشته شدن قطعه محاسبه شده اند، تحت تسلط آهنگساز درآمده اند. اثر دیگرش در این زمینه كتاب كوارتت برای كوارتت زهی است. ولی او خیلی زود به محدودیت های این روش پی برد. هنگامی كه دشواری های چنین رویكردی آشكار شد، بولز و دیگران به سوی تكنیك های عدم قطعیت و رهیافت های آزادانه تری در تصنیف موسیقی حركت كردند. این تمهیدات در خصوص اجازه اجراكننده در انتخاب نظم و ترتیب و تكرار بخش های گوناگون در اجرای یك قطعه است. در اواخر ۱۹۵۰ و اوایل ۱۹۶۰ در دارمشتات ، باسل و هاروارد به تدریس موسیقی مشغول بود و به همراه اشتوكهاوزن رهبری موسیقی آوانگارد در اروپا را عهده دار شد. در ۱۹۵۴ یكی از آثار كلیدی بعد از جنگ یعنی پتك بدون استاد را تصنیف كرد. اثری با اشعار شار برای كنترآلتو، فلوت آلتو، ویولا، گیتار و پركاشن. آنسامبلی منحصر به فرد با سازهای محدوده میانی و با تأكیدی بر اصوات كوتاه و كشیده. اثری پرسرعت، ظریف، ناآرام، هیجان انگیز و تب دار كه با عبور از صافی او به نام سریالیسم كامل به وجود آمده است. در دهه ۱۹۵۰ بیشتر انرژی خود را به روی رهبری تمركز داد و سابقه ای تحسین برانگیز از خود به جای گذاشت. در ۱۹۶۲ اركستر فیلارمونیك وین را در سالزبورگ رهبری كرد.یك سال بعد در پاریس و با اجرای باله پرستش بهار اثر معروف استراوینسكی با موقعیت بزرگی روبه رو شد و بلافاصله از او برای ضبط صفحه از این اثر دعوت كردند. اولین اجرای فرانسوی اپراهای ووتسك و لولو از آلبان برگ در اپرای پاریس توسط بولز انجام شد، اپرای پارسیفال و مجموعه اپرای رینگ از واگنر را در بایروت رهبری كرد. در روش رهبری بولز دقیق بودن اهمیت زیادی دارد و او اگرچه در اجرای آثار نو و آهنگسازان معاصر از مهارت خاصی برخوردار است اما به آثار گذشتگان تاریخ موسیقی نیز اهمیت می دهد. مدیریت موسیقی اركستر سمفونی بی بی سی (۱۹۷۵-۱۹۷۱) و اركستر فیلارمونیك نیویورك (۱۹۷۸-۱۹۷۱) را عهده دار بود. او موسس انستیتوی تحقیقات و هماهنگی آكوستیك در موسیقی (IRCAM) است كه مركزی مهم برای تحقیقات علمی در زمینه آكوستیك و موسیقی كامپیوتری و الكترونیكی به حساب می آید. از ۱۹۵۵ مجموعه ای از كنسرت ها را با نام دومین موزیكال رهبری كرد و در آن بیشتر آثار مكتب وینی را به اجرا گذاشت.در ۱۹۶۹ به سمت رهبر دائمی اركستر كلیولند و نیز اركستر سمفونیك بی بی سی انتخاب شد. یكی دیگر از سمت های بولز ریاست موسیقی یونسكو است. در ۱۹۹۶ به همراه اركستر كلیولند موفق به دریافت جایزه گرمی در اجرا و ضبط قطعه دریا از دبوسی شد. طی همكاری با این اركستر علاوه بر این كه به عنوان رهبر میهمان در پاریس، برلین، وین، لندن و شیكاگو حاضر می شود هر دو سال یك بار نیز در فستیوال سالزبورگ شركت می كند. به دلیل این فعالیت ها، تولیدات آهنگسازی بولز آشكارا كاهش یافت. تحت تاثیر مالارمه سه كار بداهه بزرگ را آغاز كرد. از این آثار، سونات پیانوی شماره سه (۱۹۵۷) ناتمام باقی ماند.چین در چین برای سوپرانو و اركستر بارها دستخوش تجدیدنظر شد و فقط كتاب دوم از ساختارها (۱۹۶۱) برای دو پیانو به اتمام رسید.جالب این است كه بولز ابتدا رشته مهندسی را انتخاب كرده بود و به دانشگاه پلی تكنیك رفت ولی در عوض ذهن استثنایی و ریاضی وار خود را در تجزیه و تحلیل های موسیقایی و آهنگسازی به كار بست و توانست نامی پرآوازه از خود به عنوان یك آهنگساز و رهبر به جای گذارد.
• كتابی برای كوارتت
این اثر كه در ۱۹۴۹ ساخته شد، از نخستین تجربه های بولز در تنظیم اصولی تمام قواعد صوتی است. او برخلاف آثارسازی قبلی خود، در این اثر به هیچ یك از طرح ها و نمونه های كلاسیك اشاره نمی كند. شش موومان این كوارتت به گونه ای نوشته شده اند كه هر نوازنده ای می تواند به دلخواه خود آنها را اجرا كند. این كتاب در ادامه روش شوئنبرگ، از نخستین تجربه های كاربرد اصول سریالیسم كامل است كه نه تنها در زیر و بمی صوتی، بلكه در دوام و شدت و ضعف صدا، و خصوصاً در مورد معیارهای ریتمیك، دقایق و پیچیدگی هایی دارد كه دست یافتن به آن از عهده كمتر كسی برمی آید.
•سونات سوم پیانو
این سونات را نخستین بار خود آهنگساز در سپتامبر ۱۹۵۷ در دارمشتات اجرا كرد.
طرح آن با الهام از افكار مالارمه برمبنای دخالت تصادف و اتفاق و مسائل پیش بینی نشده در موسیقی است. و از سوی دیگر این سونات اثری است متحرك و سیار، كه نوازنده می تواند با انتخاب خود یكی از چند مسیر را برگزیند. سونات سوم، هم از نظر نوشتار، و هم از حیث كیفیت صوتی نوآوری هایی دارد. پنج موومان سیار و متغیر این سونات كه می توانند به میل نوازنده جابه جا شوند، عبارتند از: ۱- آنتی فونی ۲- استعاره ۳- ستارگان ۴- قطعه بندی ۵-سكانس. در این میان تنه عنصر (موومان) سوم همیشه در مركز و در جای خود ثابت می ماند ولی چهار عنصر دیگر به میل و ذوق اجراكنندگان جای خود را عوض می كنند، حتی می توان عناصر سوم و چهارم را در ابتدا، و عناصر اول و دوم را در انتها قرار داده و سونات را معكوس به اجرا در آورد. چهار قسمت عنصر دوم یعنی استعاره عبارتند از: ۱- متن ۲- شرح ۳- تفسیر ۴- پرانتز.
نوازندگان حتی در جابه جایی تقسیمات درونی موومان دوم نیز آزادی عمل دارند، به طوری كه مجازند جای شرح و تفسیر را با هم عوض كنند. اما به علت ثابت بودن ابتدا و انتهای این عنصر مهار كردنش آسان است. موومان سوم، یعنی عنصر ثابت و مركزی این سونات در پنج قسمت است كه سه قسمت آن به تعبیر آهنگساز نقطه ها و دو قسمت دیگر پاره ها نام گرفته اند. بولز در مورد آنها می گوید كه نقطه ها بر مبنای فركانس های ناب و انتزاعی قرار دارند، و ساختار پاره ها به زنجیره های صوتی همیشه متغیر بستگی دارد. در داخل این قسمت ثابت نیز چند مسیر گوناگون پیش روی نوازندگان قرار گرفته است. در اینجا آهنگساز قابلیت های تازه ای را مانند نت های متروك، نت های گنگ در ارتباط با هارمونی، رزونانس ها و كاربرد دقیق پدال در پیانو كشف كرده است.
•رپونس
این اثر نخستین بار در تاریخ ۱۸ اكتبر ۱۹۸۱ توسط آنسامبل دنیای معاصر به رهبری پیربولز اجرا شد. رپونس، صدای سازها را با اصوات الكترونیكی می آمیزد و بازی های صوتی بسیار فریبنده ا ی را با انعكاسات مداوم به وجود می آورد. اجرای رپونس به یك تالار مستطیل یا مربع شكل نیازمند است. در میان تالار، روی یك سكوی بزرگ یك آنسامبل سازی مركب از ۲۴ نوازنده سازهای بادی چوبی، بادی برنجی، و زهی جای می گیرند. شش تكنواز با سازهای پرطنین خود شامل یك پیانو، یك پیانو با ارگ الكترونیك، یك هارپ، یك سیمبالوم، یك ویبرافن و یك زیلوفن در كنار تالار قرار می گیرند. دستگاهی الكتروآكوستیك كه مجهز به شش بلندگو است، خود به خود با شروع كار اركستر به كار می افتد. جای بلندگوها در میان تكنوازان است.نقش این دستگاه، تبدیل و تغییر صدای ساز شش نوازنده تكنواز است.زنگ طبیعی آنها را تغییر می دهد و تكثیر می كند و وسعت می بخشد. این دگرگونی ها در سه نوع است: هارمونیك، ریتمیك و فضایی. دستگاه الكترونیك قادر است كه تصورات قبلی از هارمونی را عوض كند و از هر موتیف سازی هارمونی بسازد، كه به یاری انعكاسات صوتی، ریتم های پیچیده را بر همدیگر سوار می كند، و سرانجام اصوات تركیبی، كه به این ترتیب به وجود می آیند فضا را عوض می كنند و به صورت استریوفونیك با شش بلندگوی بزرگ كه در میان تكنوازان جای دارند، در فضا اوج می گیرند. اصوات از یك تكنواز به تكنواز دیگر و از تكنوازان به آنسامبل منتقل می شوند، و با اصوات الكترونیك جواب داده می شوند.هر یك انعكاسی از دیگری هستند و در این میان، حضور تكنوازان برجسته تر است. شش آكورد بزرگ به صورت آرپژ در فضا جاری می شوند و با دگرگونی استریوفونیك انعكاس می یابند. آكوردها را تنها تكنوازان در كدای اثر بازمی نوازند و دیگر از هیچ سو جوابی شنیده نمی شود.
منابع:
۱-Randel, Don Michael: The Harvard Concise Dictionary of Music and Musicians, Harvard, Cambridge, Massachusetts,۱۹۹۹,
۲-Wade-Matthews, Max, and Wendy Thompson: The Encyclopedia of Music: Instruments of the Orchestra and the Great Composers, Hermes House, New York, London,۲۰۰۰.
۳- للون، گی و ژان ژاك سولی: آثار كلیدی موسیقی، ترجمه دكتر محمد مجلسی، دنیای نو، تهران۱۳۷۷،.
۴- مسیح، كاملیا: دنیای رهبران اركستر، دید، تهران، ۱۳۷۹.
۵- اینترنت