جایگاه بداهه نوازی در تاریخ موسیقی

بسیاری از دست اندركاران موسیقی به خصوص آنها كه دستی در آهنگسازی دارند، با بداهه نوازی میانه خوبی ندارند، حتی برخی بداهی نوازی را معادل بازكردن دهان و صحبت كردن بدون فكر و برنامه از پیش تعیین شده می دانند، اما اگر نگاه كوتاهی به تاریخ موسیقی بیندازیم به دفعات با ماجراهای خلق آثار ارزشمند موسیقی به صورت بداهه برخورد خواهیم كرد.در واقع اگر تنها به دو نكته توجه داشته باشیم، خواهیم دید كه خلق آثار موسیقی به صورت بداهه نیز می تواند قابل احترام و یا حتی با ارزش تر از آثاری باشد كه به روش های آكادمیك خلق و تهیه شده اند. به این دو نكته توجه كنید:
۱) بداهه نوازی دانش و توانایی های یك آهنگساز تمام عیار و حرفه ای را دارد.
۲) بداهه نواز تمام مراحلی كه آهنگساز معمولی باید به صورت آكادمیك در مدت زمان قابل ملاحظه ای طی كند تا به یك اثر هنری برسد را در ذهن خود می پروراند و در حین اجرای موسیقی طی كرده آن را اجرا می كند.
▪ باخ ـ Johann Sebastian Bach
باخ در زمان حیات شهرت چندانی در مقام آهنگساز نداشت و معمولا برچست كهنگی سبك و از مد افتادگی به آثارش زده می شد اما پس از یكصد سال با كشف آثار او و مشخص شدن ارزش هنری آنها، امروزه نه تنها او را به عنوان یك نابغه موسیقی می شناسند بلكه نام او به عنوان بزرگترین بداهه نواز اروپا شهرت جهانی دارد.
در تاریخ موسیقی آمده است كه زمانی یكی ازنوازندگان مشهور ارگ اهل كشور فرانسه برای مقابله با باخ به شهر آمده بود، اما او به محض شنیدن صدای ساز او از دور دست، هنگامی كه تنها در حال گرم كردن خود برای مسابقه بود، بدون آنكه وارد كلیسا شود با قطار بعدی شهر را ترك كرد.مهارت بداهه نوازی باخ، نقطه قوت آموزش هایش بود، او معمولا به منظور اینكه به شاگردانش معنای فی البداهه ساختن را به صورت عملی نشان دهد، معروف ترین آثارش را در چند نسخه متفاوت می نوشت و از شاگردانش می خواست كه آنها را اجرا نمایند. (از همین جا می توان به این نكته پی برد كه بداهه نواز معمولا طرحی از موسیقی مورد نظر خود را در ذهن دارد و به هنگام اجرا آن را به گونه ای متفاوت- از زوایای مختلف- می نوازد.)
▪ موتزارت ـ Wolfgang Amadeus Mozart
حتی اگر تاریخ موسیقی را مطالعه نكنیم و تنها به تماشای فیلم Amadeus- با قبول مستند بودن- بسنده كنیم، بدون شك متوجه محبوبیت موتزارت برخلاف باخ، در دوران زندگی اش خواهیم شد. اما موتزارت نیز در ابتدا در مقام یك بداهه نواز، كسی كه به سرعت می تواند ایده های موسیقی را پرورش داده و اجرا كند به شهرت رسید و بعدها با بزرگ تر شدن و پختگی در مقام آهنگساز و احیانا نوازنده پیانو شهرت یافت.در قسمتی از زندگی موتزارت می خوانیم روزی قرار بر این بود كه او به همراه كلمنتی (Muzio Clementi) در یك مسابقه نوازندگی پیانو در مقابل پاپ به نوازندگی بپردازند و جالب اینجا بود كه قسمت انتهایی مسابقه، اجرای همزمان بداهه نوازی توسط دو موسیقیدان مشهور زمانه بود.
▪ بتهوون ـ Ludwig Van Beethoven
بتهوون نیز همانند موتزارت در ابتدا به خصوص در وین شهرت آهنگسازی نداشت، اما در همان ایام به عنوان یك بداهه نواز بی مانند مورد تحسین قرار می گرفت. در واقع پس از گذشت ده سال كامل از محبوبیت او به عنوان یك بداهه نوازی برجسته در شهر وین، آوازه نبوغ او در موسیقی و آهنگسازی به تدریج به گوش جهانیان رسید. این هنرمند برجسته تا آخر عمر بسیاری از كارهای بزرگ خود را با بداهه نوازی تهیه كرد.یكی از بزرگترین آرزوهای بتهوون ملاقات با موتزارت و شاگردی او بود ولی همانطور كه می دانید متاسفانه این دو تنها یك بار در مهمانی با یكدیگر روبه رو شدند و بتهوون از این تنها فرصت دیدار موتزارت استفاده كرد و از او خواست تا نت هایی برای بداهه نوازی در اختیارش قرار دهد. در همین زمان هنگامی كه بتهوون به نوازندگی مشغول بود، موتزارت به همكارش توماس اتوود (Thomas Attwood آهنگساز و نوازنده ارگ انگلیسی) تاكید كرد «شهرت این جوان روزی زبانزد خاص و عام خواهد شد.»
▪ شوبرت ـ Franz Schubert
علاقه بیش از حد شوبرت به آواز و موسیقی با كلام باعث شده بود كه او نیز ابتدا به عنوان یك بداهه نواز ماهر پیانو در موسیقی مطرح شود. حتی در تاریخ می خوانیم كه او بسیاری از اوقات در كافه ها و مراكز تجمع مردم به نواختن پیانو می پرداخت و آثاری كه به تدریج در زمره كارهای او درآمدند را در همین ایام به صورت بداهه تجربه كرده بود.
▪ شوپن ـ Fredric Chopin
شواهد زیادی در دست است كه شوپن نیز بیشتر قطعات خود را به صورت بداهه و پشت ساز تنظیم نموده است. هر چند او به دلیل خصوصیات اخلاقی و روحی كه داشت كمتر در جمع به بداهه نوازی می پرداخت و تنها در حضور دوستان و نزدیكان دست به ابتكار می زد.
▪ لیست ـ Franz Liszt
لیست به خوشگذرانی و تفریح بیش از حد مشهور بود و مشخصه بزرگ كنسرتهای او در این بود كه در انتهای آنها با استفاده از تم های موسیقی های اجرا شده اقدام به بداهه نوازی می كرد. حتی هنگامی كه برای اجرا به شهری دعوت می شد به سالن های موسیقی شهر می رفت تا با موسیقی آنها آشنا شود و بتواند به هنگام بداهه نوازی از تم های آشنای آنها استفاده كند.
▪ برامس ـ Johannes Brahms
برامس در زمان كودكی از نوازندگی پیانو در رستوران ها مخارج زندگی خود را تامین می كرد. او این توانایی را داشت تا قطعات مشهوری را كه در مكان های مختلف وین می شنود به صورت بداهه اجرا كند و به همین علت نوازندگی او بسیار مورد توجه مخاطبین قرار داشت.شهرت برامس هنگامی آغاز شد كه شومان (Robert Schumann) در یكی از اجراهای سونات ویولن بتهوون كه توسط برامس اجرا می شد، شركت نمود. در آن اجرا به دلیل كوك نبودن پیانو، برامس برای اینكه بتواند با ویولن همنوازی كند مجبور شد قطعه مورد نظر را در كلید دیگری بنوازد! (از مهمترین توانایی یك بداهه نواز تمام عیار اجرای قطعه بر روی هر كلیدی است.)
▪ دبوسی ـ Claude Debussy
دبوسی بداهه نوازی را عمده مهارت هنری خود می شمرد و بارها اظهار كرده بود كه كلیه خلاقیت هایش از طریق شنیداری صورت پذیرفته است. این نكته به خوبی در نحوه آرایش ملودی ها و استفاده از آكوردها در كارهای منتشر شده دبوسی مشهود است. او همواره معتقد بود با عشقی كه به صدای پرطنین دارد اجازه می دهد بداهه نوازی اجرای او را به جلو ببرد.
● نتیجه گیری
در هر صورت با مطالعه تاریخ موسیقی و كنار هم قرار دادن قرائن، به نظر می رسد كه می توان به این نتیجه رسید كه نحوه خلق آثار موسیقی در گذشته برخلاف امروز كه بیشتر بر پایه روش ها و مدلهای آكادمیك است بیشتر بر پایه بداهه نوازی استوار بوده است. تنها نكته ای كه جای تاسف دارد آن است كه در آن دوران امكان ضبط این بداهه نوازی ها تا مدتها وجود نداشته و تنها راه ماندگار كردن آنها، گردآوری این قطعات به صورت نت موسیقی بوده است.
متاسفانه آنچه امروزه باعث شده تا قبول كردن این موضوع یعنی خلق آثار هنری به صورت بداهه نزد ما دشوار باشد، چیزی جز نفوذ تفكر مهندسی و سعی در ساختار دادن به نحوه خلق آثار هنری نبوده است. راه دور چرا برویم؛ لحظه ای به تاریخ موسیقی دستگاهی ایرانی توجه كنید، آیا هیچ فكر كرده اید كه چرا هنوز پایه و اساس این سبك موسیقی ایرانی بر بداهه نوازی استوار است؟